گرفتن رستم رخش را
چـنان شد ز گفـتار او پـهـلوان
کـه گفـتي برافشاند خواهد روان
گـلـه هرچ بودش بـه زابلسـتان
بياورد لخـتي بـه کابـلـسـتان
هـمـه پيش رستـم همي راندند
برو داغ شاهان هـمي خواندند
هر اسپي که رستم کشيديش پيش
به پشتش بيفشاردي دست خويش
ز نيروي او پشـت کردي بـه خـم
نـهادي بـه روي زمين بر شکـم
چـنين تا ز کابـل بيامد زرنـگ
فسيلـه هـمي تاخت از رنگ‌رنگ
يکي ماديان تيز بگذشـت خـنـگ
برش چون بر شير و کوتاه لـنـگ
دو گوشـش چو دو خـنـجر آبدار
بر و يال فربـه ميانـش نزار
يکي کره از پـس بـه بالاي او
سرين و برش هم بـه پـهـناي او
سيه چـشـم و بورابرش و گاودم
سيه خايه و تـند و پولادسـم
تـنـش پرنـگار از کران تا کران
چو داغ گـل سرخ بر زعـفران
چو رسـتـم بران ماديان بنـگريد
مر آن کره پيلـتـن را بديد
کـمـند کياني هـمي داد خـم
کـه آن کره را بازگيرد ز رم
بـه رستـم چنين گفت چوپان پير
کـه اي مهتر اسپ کسان را مـگير
بـپرسيد رستم که اين اسپ کيست
کـه دو رانش از داغ آتش تهيسـت
چـنين داد پاسخ که داغش مجوي
کزين هست هر گونه‌اي گفـت‌وگوي
هـمي رخش خوانيم بورابرش است
بـه خو آتشي و به رنگ آتش است
خداوند اين را ندانيم کـس
همي رخش رستمش خوانيم و بس
سـه سالست تا اين بزين آمدست
بـه چـشـم بزرگان گزين آمدست
چو مادرش بيند کـمـند سوار
چو شير اندرآيد کـند کارزار
بينداخـت رسـتـم کياني کمـند
سر ابرش آورد ناگـه بـبـند
بيامد چو شير ژيان مادرش
همي خواست کندن به دندان سرش
بـغريد رسـتـم چو شير ژيان
از آواز او خيره شد ماديان
يکي مـشـت زد نيز بر گردنـش
کزان مشـت برگشت لرزان تنـش
بيفـتاد و برخاست و برگشت از وي
بـسوي گـلـه تيز بـنـهاد روي
بيفـشارد ران رسـتـم زورمـند
برو تـنـگـتر کرد خـم کـمـند
بيازيد چـنـگال گردي بزور
بيفـشارد يک دست بر پشـت بور
نـکرد ايچ پشـت از فشردن تـهي
تو گـفـتي ندارد هـمي آگـهي
بدل گفـت کاين برنشست منسـت
کـنون کار کردن به دست منسـت
ز چوپان بـپرسيد کاين اژدها
بـه چندست و اين را که خواهد بها
چـنين داد پاسخ که گر رستـمي
برو راسـت کـن روي ايران زمي
مر اين را بر و بوم ايران بـهاسـت
بدين بر تو خواهي جهان کرد راسـت
لـب رستم از خنده شد چون بسد
هـمي گفـت نيکي ز يزدان سزد
بـه زين اندر آورد گـلرنـگ را
سرش تيز شد کينـه و جـنـگ را
گـشاده زنـخ ديدش و تيزتـگ
بديدش کـه دارد دل و تاو و رگ
کـشد جوشـن و خود و کوپال او
تـن پيلوار و بر و يال او
چنان گشت ابرش که هر شب سپند
هـمي سوخـتـندش ز بيم گزند
چپ و راست گفتي که جادو شدست
بـه آورد تا زنده آهو شدسـت
دل زال زر شد چو خرم بـهار
ز رخـش نوآيين و فرخ سوار
در گـنـج بـگـشاد و دينار داد
از امروز و فردا نيامدش ياد
لشگر كشيدن زال سوي افراسياب
بــزد مــهــره در جـــام بـــر پـــشـــت پـــيـــل
ازو بـــر شــــد آواز تــــا چــــنــــد مــــيــــل
خــــروشــــيــــدن كــــوس بــــا كــــرنـــــاي
هــمـــان ژنـــده پـــيـــلـــان و هـــنـــدي دراي
بــر آمــد ز زاولـــســـتـــان رســـتـــخـــيـــز
زمـيـن خـفـتـه را بـانــگ بــرزد كــه خــيــز
بــه پــيـــش انـــدرون رســـتـــم پـــهـــلـــوان
پـــس پـــشــــت او ســــالــــخــــورده گــــوان
چــنــان شــد ز لــشــگـــر درو دشـــت و راغ
كـــه بـــر ســـر نـــيـــارســـت پـــريــــد زاغ
تــبــيــره زدنـــدي هـــمـــي شـــســـت جـــاي
جــهــان را نــه ســر بــود پـــيـــدا نـــه پـــاي
بــه هــنــگــام بــشــكــوفــه ي گــلـــســـتـــان
بـــيــــاورد لــــشــــگــــر ز زاولــــســــتــــان
ز زال آگــــهــــي يــــافــــت افــــراســــيــــاب
بــــرآمــــد ز آرام و از خــــورد و خــــواب
بـــيـــاورد لـــشـــگــــر ســــوي خــــوار ري
بـــر آن مـــرغـــزاري كـــه بـــد آب و نــــي
ز ايــــران بــــيـــــامـــــد دمـــــادم ســـــپـــــاه
ز راه بـــــيـــــابـــــان ســـــوي رزمـــــگــــــاه
ز لـشـگـر بـه لـشـگـر دو فـرســنــگ مــانــد
ســپــهــبــد جــهــانــديــدگــان را بــخــوانـــد
بـديــشــان چــنــيــن گــفــت كــاي بــخــردان
جــــهــــانـــــديـــــد ه و كـــــار كـــــرده ردان
هــم ايــدر مــن ايـــن لـــشـــگـــر آراســـتـــم
بـــســـي ســـروري و مـــهـــي خـــواســـتــــم
پـــراگـــنـــده شـــد راي بـــي تـــخـــت شـــاه
هــمــه كــار بــي روي و بــي ســـر ســـپـــاه
چـو بـر تـخــت بــنــشــســت فــرخــنــده زو
ز گــيــتــي يــكــي آفـــريـــن خـــاســـت نـــو
شــهــي بــايــد اكـــنـــون ز تـــخـــم كـــيـــان
بــه تــخــت كــيــي بــر كــمــر بــر مـــيـــان
شــــهــــي كــــو بــــه اورنــــگ دارد زمـــــي
كـــه بــــي ســــر نــــبــــاشــــد تــــن آدمــــي
نــــشـــــاد داد مـــــوبـــــد مـــــرا در زمـــــان
يـــكـــي شـــاه بـــا فـــر و بــــخــــت جــــوان
آوردن رستم كیقباد را از كوه البرز
به رستم چنين گفت فرخنده زال
کـه برگير کوپال و بـفراز يال
برو تازيان تا بـه الـبرز کوه
گزين کن يکي لشکر همـگروه
ابر کيقـباد آفرين کـن يکي
مـکـن پيش او بر درنگ اندکي
بـه دو هفته بايد کـه ايدر بوي
گـه و بيگـه از تاختن نغـنوي
بـگويي که لشکر ترا خواستند
هـمي تخت شاهي بياراستند
که در خورد تاج کيان جز تو کس
نـبينيم شاها تو فريادرس
تهمتـن زمين را به مژگان برفت
کمر برميان بست و چون باد تفت
چـنان شد ز گفـتار او پـهـلوان
کـه گفـتي برافشاند خواهد روان
گـلـه هرچ بودش بـه زابلسـتان
بياورد لخـتي بـه کابـلـسـتان
هـمـه پيش رستـم همي راندند
برو داغ شاهان هـمي خواندند
هر اسپي که رستم کشيديش پيش
به پشتش بيفشاردي دست خويش
ز نيروي او پشـت کردي بـه خـم
نـهادي بـه روي زمين بر شکـم
چـنين تا ز کابـل بيامد زرنـگ
فسيلـه هـمي تاخت از رنگ‌رنگ
يکي ماديان تيز بگذشـت خـنـگ
برش چون بر شير و کوتاه لـنـگ
دو گوشـش چو دو خـنـجر آبدار
بر و يال فربـه ميانـش نزار
يکي کره از پـس بـه بالاي او
سرين و برش هم بـه پـهـناي او
سيه چـشـم و بورابرش و گاودم
سيه خايه و تـند و پولادسـم
تـنـش پرنـگار از کران تا کران
چو داغ گـل سرخ بر زعـفران
چو رسـتـم بران ماديان بنـگريد
مر آن کره پيلـتـن را بديد
کـمـند کياني هـمي داد خـم
کـه آن کره را بازگيرد ز رم
بـه رستـم چنين گفت چوپان پير
کـه اي مهتر اسپ کسان را مـگير
بـپرسيد رستم که اين اسپ کيست
کـه دو رانش از داغ آتش تهيسـت
چـنين داد پاسخ که داغش مجوي
کزين هست هر گونه‌اي گفـت‌وگوي
هـمي رخش خوانيم بورابرش است
بـه خو آتشي و به رنگ آتش است
خداوند اين را ندانيم کـس
همي رخش رستمش خوانيم و بس
سـه سالست تا اين بزين آمدست
بـه چـشـم بزرگان گزين آمدست
چو مادرش بيند کـمـند سوار
چو شير اندرآيد کـند کارزار
بينداخـت رسـتـم کياني کمـند
سر ابرش آورد ناگـه بـبـند
بيامد چو شير ژيان مادرش
همي خواست کندن به دندان سرش
بـغريد رسـتـم چو شير ژيان
از آواز او خيره شد ماديان
يکي مـشـت زد نيز بر گردنـش
کزان مشـت برگشت لرزان تنـش
بيفـتاد و برخاست و برگشت از وي
بـسوي گـلـه تيز بـنـهاد روي
بيفـشارد ران رسـتـم زورمـند
برو تـنـگـتر کرد خـم کـمـند
بيازيد چـنـگال گردي بزور
بيفـشارد يک دست بر پشـت بور
نـکرد ايچ پشـت از فشردن تـهي
تو گـفـتي ندارد هـمي آگـهي
بدل گفـت کاين برنشست منسـت
کـنون کار کردن به دست منسـت
ز چوپان بـپرسيد کاين اژدها
بـه چندست و اين را که خواهد بها
چـنين داد پاسخ که گر رستـمي
برو راسـت کـن روي ايران زمي
مر اين را بر و بوم ايران بـهاسـت
بدين بر تو خواهي جهان کرد راسـت
لـب رستم از خنده شد چون بسد
هـمي گفـت نيکي ز يزدان سزد
بـه زين اندر آورد گـلرنـگ را
سرش تيز شد کينـه و جـنـگ را
گـشاده زنـخ ديدش و تيزتـگ
بديدش کـه دارد دل و تاو و رگ
کـشد جوشـن و خود و کوپال او
تـن پيلوار و بر و يال او
چنان گشت ابرش که هر شب سپند
هـمي سوخـتـندش ز بيم گزند
چپ و راست گفتي که جادو شدست
بـه آورد تا زنده آهو شدسـت
دل زال زر شد چو خرم بـهار
ز رخـش نوآيين و فرخ سوار
در گـنـج بـگـشاد و دينار داد
از امروز و فردا نيامدش ياد
لشگر كشيدن زال سوي افراسياب
بــزد مــهــره در جـــام بـــر پـــشـــت پـــيـــل
ازو بـــر شــــد آواز تــــا چــــنــــد مــــيــــل
خــــروشــــيــــدن كــــوس بــــا كــــرنـــــاي
هــمـــان ژنـــده پـــيـــلـــان و هـــنـــدي دراي
بــر آمــد ز زاولـــســـتـــان رســـتـــخـــيـــز
زمـيـن خـفـتـه را بـانــگ بــرزد كــه خــيــز
بــه پــيـــش انـــدرون رســـتـــم پـــهـــلـــوان
پـــس پـــشــــت او ســــالــــخــــورده گــــوان
چــنــان شــد ز لــشــگـــر درو دشـــت و راغ
كـــه بـــر ســـر نـــيـــارســـت پـــريــــد زاغ
تــبــيــره زدنـــدي هـــمـــي شـــســـت جـــاي
جــهــان را نــه ســر بــود پـــيـــدا نـــه پـــاي
بــه هــنــگــام بــشــكــوفــه ي گــلـــســـتـــان
بـــيــــاورد لــــشــــگــــر ز زاولــــســــتــــان
ز زال آگــــهــــي يــــافــــت افــــراســــيــــاب
بــــرآمــــد ز آرام و از خــــورد و خــــواب
بـــيـــاورد لـــشـــگــــر ســــوي خــــوار ري
بـــر آن مـــرغـــزاري كـــه بـــد آب و نــــي
ز ايــــران بــــيـــــامـــــد دمـــــادم ســـــپـــــاه
ز راه بـــــيـــــابـــــان ســـــوي رزمـــــگــــــاه
ز لـشـگـر بـه لـشـگـر دو فـرســنــگ مــانــد
ســپــهــبــد جــهــانــديــدگــان را بــخــوانـــد
بـديــشــان چــنــيــن گــفــت كــاي بــخــردان
جــــهــــانـــــديـــــد ه و كـــــار كـــــرده ردان
هــم ايــدر مــن ايـــن لـــشـــگـــر آراســـتـــم
بـــســـي ســـروري و مـــهـــي خـــواســـتــــم
پـــراگـــنـــده شـــد راي بـــي تـــخـــت شـــاه
هــمــه كــار بــي روي و بــي ســـر ســـپـــاه
چـو بـر تـخــت بــنــشــســت فــرخــنــده زو
ز گــيــتــي يــكــي آفـــريـــن خـــاســـت نـــو
شــهــي بــايــد اكـــنـــون ز تـــخـــم كـــيـــان
بــه تــخــت كــيــي بــر كــمــر بــر مـــيـــان
شــــهــــي كــــو بــــه اورنــــگ دارد زمـــــي
كـــه بــــي ســــر نــــبــــاشــــد تــــن آدمــــي
نــــشـــــاد داد مـــــوبـــــد مـــــرا در زمـــــان
يـــكـــي شـــاه بـــا فـــر و بــــخــــت جــــوان
آوردن رستم كیقباد را از كوه البرز
به رستم چنين گفت فرخنده زال
کـه برگير کوپال و بـفراز يال
برو تازيان تا بـه الـبرز کوه
گزين کن يکي لشکر همـگروه
ابر کيقـباد آفرين کـن يکي
مـکـن پيش او بر درنگ اندکي
بـه دو هفته بايد کـه ايدر بوي
گـه و بيگـه از تاختن نغـنوي
بـگويي که لشکر ترا خواستند
هـمي تخت شاهي بياراستند
که در خورد تاج کيان جز تو کس
نـبينيم شاها تو فريادرس
تهمتـن زمين را به مژگان برفت
کمر برميان بست و چون باد تفت
رخش رستم
افراسياب با لشكري انبوه از جيحون گذر كرد و بيم در دل بزرگان ايران افتاد، چه گرشاسب درگذشته بود و جانشيني نداشت و ايران بي خداوند بود . خروش از مردمان برخاست و گروهي از آزادگان روي به زابلستان نزد زال نهادند و چاره خواستند و از بيم پرياني سخن درشت گفتند كه « كار جهان را آسان گرفتي . از هنگامي كه سام درگذشت و تو جهان پهلوان شدي يك روز بي درد و رنج نبوديم. باز تا زو و گرشاسب بر تخت بودند كشور پاسباني داشت. اكنون آنان نيز رفته اند و سپاه بي سالار است . هنگام آنست كه چاره اي بينديشي.»
زال در پاسخ گفت « اي مهتران، از زماني كه من كمر به جنگ بستم سواري چون من بر زين ننشست و كسي را در برابرم ياراي ستيزه نبود . روز و شب بر من در جنگ يكسان بود و جان دشمنان يك آن از آسيب تيغم امان نداشت. اما اكنون ديگر جوان نيستم و سالهاي دراز كه بر من گذشته پشت مرا خم كرده . ولي سپاس خداي را كه اگر من پير شدم شاخ جواني از نژاد من رسته است. فرزندم رستم اكنون چون سرو سهي باليده است. جگر شير دارد و آماده جنگ آزمائي است. بايد اسبي كه در خور او باشد براي او بگزينم و داستان ستمكاري افراسياب و بدهائي كه از وي به ايران رسيده است ياد كنم و او را بكين خواهي بفرستم.» همه بدين سخنان اميدوار و شادمان شدند.
گزيدن رخش
آنگاه زال پيكي تندرو به هرسو فرستاد و بگرد كردن سپاه پرداخت و آنگاه پيش رستم آمد و گفت « فرزند، هر چه با اين جواني هنوز هنگام رزمجوئي تو نيست و تو هنوز بايد در پي بزم و شادي باشي اما كاري دشوار و پر رنج پيش آمده است كه به رزم تو نياز دارد . نمي دانم پاسخ تو چيست؟» رستم گفت « اي پدر نامدار، گوئي دليريهاي مرا فراموش كرده اي. گمان داشتم كه كشتن پيل سپيد و گشودن دژ كوه سپند را از ياد نبرده باشي. اكنون هنگام رزم و جنگ آزمائي من است نه بزم و رامش. كدام دشمن است كه من از وي گريزان باشم؟» زال گفت « اي فرزند دلير، داستان پيل سپيد و دژ كوه سپند را از ياد نبرده ام ولي جنگ آزمائي با افراسياب كاري ديگر است. افراسياب شاهي زورمند و دليري پرخاشجوست. انديشه او خواب و آرام را از من ربوده است. نمي دانم ترا چگونه به نبرد با او بفرستم.»
چنين گفت رستم بدستان سام
كه من نيستم مرد آرام و جام
چنين يال و اين چنگهاي دراز
نه والا بود پروريدن بناز
اگر دشت كين است و گر جنگ سخت
بود يار يزدان و پيروز بخت
هر آنگه كه جوشن ببر در كشم
زمانه بر انديشيد از تركشم
يكي باره بايد چو كوه بلند
چنان چون من آرم بخم كمند
يكي گرز خواهم چو يك لخت كوه
گر آيد به پيشم ز توران گروه
سران شان بكوبم بدان گرز بر
نيايد برم هيچ پرخاشگر
شكسته كنم من بدو پشت پيل
زخون رود دانم درياي نيل
زال از گفتار رستم شاد شد و گفت« گرزي كه در خور توست گرز پدرم سام نريمان است كه از گرشاسب پدر نريمان به يادگار مانده است . اين همان گرز است كه سام نامدار در مازندران با آن كارزار كرد و ديوان آن سامان را بر خاك انداخت. اكنون آن را به تو مي سپارم.» رستم شاد شد و سپاس گذاشت و گفت« اكنون مرا اسبي بايد كه يال و گرز و كوپال مرا بكشد و در نبرد دليران فرو نماند.»
زال فرمان داد تا هرچه گله اسب در زابلستان و كابلستان بود از برابر رستم بگذرانند تا وي اسبي به دلخواه بگزيند. چنين كردند . اما هر اسبي كه رستم پيش مي كشيد و پشتش را با دست مي افشرد پشتش را از نيروي رستم خم ميشد و شكمش به زمين ميرسيد. تا آنكه مادياني پيدا شد زورمند و شير پيكر:
دو گوشش چو دو خنجر آبدار
برو يال فربه، ميانش نزار
در پس ماديان كره اي بود سيه چشم و تيز تك ، ميان باريك و خوش گام:
تنش پر نگار از كران تا كران
چو برگ گل سرخ بر زعفران
به نيروي پيل و به بالا هيون
بزهره چو شير بركه بيستون
رستم چون چشمش براين كره افتاد كمند كياني را خم داد تا پرتاب كند و كره را به بند آورد . پيري كه چوپان گله بود گفت « اي دلاور ، اسب ديگران را مگير.» رستم پرسيد « اين اسب كيست كه بررانش داغ كسي نيست؟ » چوپان گفت « خداوند اين اسب شناخته نيست و درباره آن همه گونه گفتگو ست . نام آن « رخش» است و در خوبي چون آب و در تيزي چون آتش است. اكنون سه سال است كه رخش در خور زين شده و چشم بزرگان در پي اوست. اما هر بار كه مادرش سواري را ببيند كه در پي كره اوست چون شير به كارزا در ميايد. راز اين برما پوشيده است . اما تو بپرهيز و هشدار
كه اين ماديان چون در آيد بجنگ
بدرد دل شيرو وچرم و پلنگ
رستم چون اين سخنان را شنيد كمند كياني را تاب داد و پرتاب كرد و سر كره را در بند آورد. ماديان بازگشت و چون پيل دمان بر رستم تاخت تا سر وي را بدندان بر كند. رستم چون شير ژيان غرش كنان با مشت بر گردن ماديان كوفت. ماديان لرزان شد و بر خاك افتاد و آنگاه برجست و روي پيچيد و به سوي گله شتافت. رستم خم كمند را تنگتر كرد و رخش را فراتر آورد و آنگاه دست يازيد و با چنگ خود پشت رخش را فشرد . اما خم بر پشت رخش نيامد، گوئي خود از چنگ و نيروي رستم آگاه نشد. رستم شادمان شد و دردل گفت « اسب من اينست و اكنون كار من به سامان آمد.» آنگاه چون باد بر پشت رخش جست و بتاخت در آمد. سپس از چوپان پرسيد « بهاي اين اسب چيست؟» چوپان گفت « بهاي اين اسب برو بوم ايران است. اگر تو رستمي از آن توست و بدان كار ايران را به سامان خواهي آورد .»
رستم خندان شد و يزدان راسپاس گفت و دل در پيكار بست و به پرورش رخش پرداخت . به اندك زماني رخش درتيزگامي و زورمندي چنان شد كه مردم براي دور كردن چشم بد از وي اسپند در آتش مي انداختند.
دل زال زر شد چو خرم بهار
ز رخش نوآئين و فرخ سوار
رستم و كي قباد
چون رستم آماده پيكار با افراسياب شد زال لشكري از جنگيان شيردل فراهم آورد و با سپاهي رزمجو از زابلستان رو به افراسياب گذاشت . رستم، پهلوان جوان ، پيش رو بود و از پس او پهلوانان كهن ميامدند. بانگ طبل و كوس و آواز اسبان و سپاهان رستاخيز را بياد مياورد.
به افراسياب خبر رسيد كه زال با سپاهي دلاور بسوي وي ميايد. دژم شد و بي درنگ سپاه خود را بسوي ري كشيد. از آنسو لشكر زابلستان نزديك ميشد تا آنكه ميان دو لشكر بيش از دو فرسنگ نماند. آنگاه زال بزرگان و خردمندان سپاه را نزد خود خواند و گفت « اي بخردان و كار آزمودگان ، ما لشكري انبوه آراسته ايم و در نيكي ورستگاري كوشيده ايم. اما دريغ كه تخت شاهنشاهي ايران تهي است و ايران بي سر و سرور و سپاه بي سالار است. از اينرو كارمان به سامان نميايد. بياد داريد كه پس از كشته شدن نوذر چون « زو» به تخت شاهي نشست چگون فراخي پديد آمد و جهان آسوده شد؟ اكنون نيز ما نيازمند پادشاهي با فره و خردمنديم و آنكه بشاهي درخور است پهلواني با فر و برز و دادگر و خردمند بنام كي قباد است كه از فريدون نژاد دارد.»
رفتن رستم از پي كي قباد
آنگاه زال رو به رستم كرد و گفت « فرزند، بايد تازان به البرز كوه بروي. كي قباد در آنجاست . پيام پهلوانان و بزرگان ايران را برسان و بگو كه تخت شاهنشاهي تهي است و سپاه جز تو را در خور شاهي نديدند. پس به پاد شاهي تو همداستان شدند و تاج و تخت را بنام تو آراستند. هنگام آنست كه بي درنگ نزد ما آيي و به دستگيري ما بشتابي.»
رستم بي درنگ رهسپار البرز كوه شد. طلايه تورانيان در راه بودند و راه را بر رستم گرفتند. رستم جوان گرز گاو سر را بدوش بر آورد و در ميان دشمنان افتاد. چيزي نگذشت كه تورانيان بي تاب و توان شدند و هراس در دل آنان افتاد و رو بگريز نهادند و خبر به افراسياب بردند و از رستم ناليدند. افراسياب در خشم فرو رفت و يكي از پهلوانان بي باك و زيرك خود« قلون» را پيش خواند و گفت « اين كار تو ست كه را ه را بر ايرانيان ببندي و اين پهلوان نو خاسته را از من برداري . اما هوشيار باش كه ايرانيان زيرك و فريب كارند و بنا گاه دستبرد مي زنند. هشدار تا فريب نخوري.»
از آن سو رستم پس ازآنكه طلايه تورانيان را شكسته و پراگنده كرد رو بسوي البرزكوه گذاشت. در يك ميلي كوه به جايگاهي سبز و خرم و با شكوه رسيد كه در آن تختي آراسته بودند و جواني فرهمند چون ماه تابنده بر آن نشسته بود و گروهي از پهلوانان گرداگرد او به صف ايستاده بودند. چون رستم را ديدند بگرمي پيش دويدند و براي او شادي خواستند و گفتند « اي پهلوان، چون ازين جايگاه ميگذري مهمان مائي. نخواهيم گذاشت بي آنكه با ما مي بنوشي از اينجا بگذري.» تهمتن گفت « اي سروران، مرا كاري در پيش است كه بايد بي درنگ به البرز كوه بروم. جاي ماندن نيست:
همه مرز ايران پر از دشمن است
بهر دوده اي ماتم و شيون است
سر تخت ايران بي شهريار
مرا باده خوردن نبايد بكار.»
گفتند« اكنون كه بايد به شتاب به سوي البرز بروي بگو تا در جستجوي كه هستي تا ما را رهنمون باشيم و ياوري كنيم، زيرا ما سواران مرز فرخنده ايم.» رستم گفت« من جوياي شاهزاده اي از نژاد فريدون بنام كي قبادم. اگر مي توانيد مرا به وي رهبري كنيد.» جوان فرهمندي كه سرور پهلوانان بود چون اين را شنيد گفت « من نشاني از كي قباد دارم . اگر از اسب فرود آيي و دمي با ما بنشيني و ما را شاد كني نشان وي را به تو خواهم سپرد.» رستم چون نامي از كي قباد شنيد بي درنگ از رخش بزير آمد و به گروه پهلوانان پيوست و لب رود جائي كه درختان سايه افگنده بودند در كنار سرور جوان بر تخت زرين نشست. دلير جوان جامي از باده بدست رستم داد و دست ديگر رستم را در دست گرفت و گفت « تو از من نشان كي قباد را پرسيدي . بگو كه اين نام را از كه آموختي؟»
رستم گفت « من پيام آور گردان و دليران ايرانم. بزرگان ايران تخت شاهي را بنام كي قباد آراستند و پدرم زال زر كه سالار دلاوران ايران است مرا گفت كه شتابان به البرز كوه بيايم و كي قباد را بيابم و پيام بزرگان ايران را برسانم . اكنون تو اگر مي تواني نشان كي قباد را به من بسپار.» سرور جوان از گفتار رستم شاد شد و خنده بر لب آورد و گفت « اي پهلوان، كي قبادي از نژاد فريدون كه ميجوئي منم.»
رستم چون چنين شنيد سر فرو برد و از تخت زرين به زير آمد و شاه را آفرين خواند
كه اي خسرو خسروان جهان
پناه دليران و پشت مهان
سر تخت ايران به كام تو باد
تن ژنده پيلان بدام تو باد
آنگاه درود زال زر و پيام بزرگان ايران را به وي باز گفت : كي قباد جام خود را به شادي تهمتن بر لب كشيد و تهمتن نيز جام خود را به نام كي قباد نوش كرد و نواي شادي بر خاست. آنگاه كي قباد گفت « شب دوشين به خواب ديدم كه دو باز سپيد خرامان بمن نزديك شدند و تاجي رخشان چون خورشيد بر سر من گذاشتند . از خواب كه بر خاستم دلم پر اميد بود . اين بزم را امروز از شادي آن خواب آراستم.»
تهمتن گفت « خوابت نشان پيام خداوندي است. كنون خيز تا سوي ايران شويم بياري نزد دليران شويم.» كي قباد چون آتش از جاي بر جست و بر اسب نشست و رستم نيز چون باد بر رخش بر آمد و شتابان روبه سوي سپاه ايران نهادند.
--------
پادشاهی کیقباد صدسال بود
بـه شــاهــي نــشــســت از بــرش كــي قــبــاد
هــمــان تــاج گــوهــر بــه ســر بـــرنـــهـــاد
هـــمـــه نـــامـــداران شـــدنـــد انـــجــــمــــن
چــــو دســــتــــان و چــــون قــــارن رزم زن
چــو گـــشـــواد و خـــراد و بـــرزيـــن گـــو
فــشــانـــدنـــد گـــوهـــر بـــر آن تـــاج نـــو
قــبــاد از بــزرگــان ســخــن بـــشـــنـــويـــد
پـــس افـــراســـيـــاب و ســـپـــه را بـــديــــد
دگــر روز بـــرداشـــت لـــشـــگـــر ز جـــاي
خــــروشــــيــــدن آمــــد ز پــــرده ســــراي
بــپـــوشـــيـــد رســـتـــم ســـلـــيـــح نـــبـــرد
چـو پـيـل ژيـان شــد كــه بــرخــاســت گــرد
رده بــــركــــشــــيــــدنــ ــد ايــــرانـــــيـــــان
بــبــســتــنــد خــون ريـــخـــتـــن را مـــيـــان
بـــه يـــك دســـت مـــهـــراب كـــاول خـــداي
دگــر دســت گــژدهــم جــنــگـــي بـــه پـــاي
بـــــه قـــــلـــــب انـــــدرون قـــــارن رزم زن
ابـــا گـــرد گـــشـــواد لـــشـــگــــرشــــكــــن
پـــس پـــشـــت شـــان زال بـــا كـــي قــــبــــاد
بــه يــك دســت آتــش بــه يــك دســـت بـــاد
بــه پــيـــش انـــدرون كـــاويـــانـــي درفـــش
جــهــان زو شــده ســرخ و زرد و بــنــفـــش
ز لـشـگـر چــو كــشــتــي ســراســر زمــيــن
كـــجـــا مـــوج خـــيـــزد ز دريـــاي چـــيـــن
ســپــر در ســپـــر بـــافـــتـــه دشـــت و راغ
درفـــشـــيـــدن تـــيـــغ هـــا چــــون چــــراغ
جــهــان ســر بــه ســر گــشــت دريــاي قــار
بــرافــروخــتـــه شـــمـــع ازو ســـد هـــزار
ز نـــالـــيــــدن بــــوق و بــــانــــگ ســــپــــاه
تـو گـفـتــي كــه خــورشــيــد گــم كــرد راه
ســــبــــك قــــارن رزم زن كــــان بــــديـــــد
چـو رعـد از مـيـان نـعــره يــي بــركــشــيــد
مــــيــــان ســــپــــاه انــــدر آمــــد دلـــــيـــــر
ســـپـــهـــدار قـــارن بـــه كـــردار شــــيــــر
گــهــي ســوي چــپ و گــهــي ســوي راســـت
بـر آن گـونـه از هـر سـوي كـيـنـه خـواسـت
بـــه گـــرز و بـــه تـــيـــغ و ســــنــــان دراز
هــمــي گــشــت از ايــشــان گــو ســرفـــراز
ز كــشــتــه زمــيــن كـــرد مـــانـــنـــد كـــوه
شـــدنـــد آن دلـــيـــران تـــركـــان ســــتــــوه
شــــمــــاســــاس را ديــــد گــــرد دلـــــيـــــر
كـه مـي بـرخــروشــيــد چــون نــره شــيــر
بــــيــــامــــد دمــــان تــــا بــــر او رســــيــــد
سـبـك تــيــغ تــيــز از مــيــان بــر كــشــيــد
بـــزد بـــر ســــرش تــــيــــغ زهــــرآب دار
بــــگــــفــــتــــا مــــنــــم قــــارن نــــامـــــدار
نـــگـــون انـــدر آمـــد شـــمـــاســـاس گــــرد
چــو ديــد او ز قــارن چــنـــان دســـت بـــرد
جنگ رستم با افراسياب
چـو رسـتــم بــديــد آنــك قــارن چــه كــرد
چــه گــونــه بــود ســاز و نــنــگ و نــبــرد
بــه پــيــش پــدر شـــد بـــپـــرســـيـــد ازوي
كــه بــا مــن جــهــان پــهـــلـــوانـــا بـــگـــوي
كــه افــراســـيـــاب آن بـــد انـــديـــش مـــرد
كـــجـــا جـــاي گـــيـــرد بـــه روز نـــبــــرد
چــه پــوشـــد كـــجـــا بـــرفـــرازد درفـــش
كــه پــيــداســت تــابــان درفـــش بـــنـــفـــش
مــــن امــــروز بــــنــــد كــــمــــرگــــاه اوي
بــگـــيـــرم كـــشـــانـــش بـــيـــارم بـــه روي
بـــدو گـــفـــت زال اي پــــســــر گــــوش دار
يــك امــروز بــا خــويــشـــتـــن هـــوش دار
كــه آن تــرك در جــنــگ نــر اژدهـــاســـت
در آهــنــگ و در كــيــنــه ابــر بـــلـــاســـت
درفـشــش ســيــاهــســت و خــفــتــان ســيــاه
ز آهــــنــــش ســــاعــــد ز آهــــن كــــلـــــاه
هـــمـــه روي آهـــن گــــرفــــتــــه بــــه زر
نــشــانــي ســيــه بــســتـــه بـــر خـــود بـــر
ازو خــويــشـــتـــن را نـــگـــه دار ســـخـــت
كــه مــردي دلــيــرســت و پــيــروز بــخــت
بــدو گــفـــت رســـتـــم كـــه اي پـــهـــلـــوان
تـــو از مــــن مــــدار ايــــچ رنــــجــــه روان
جـــهـــان آفـــريـــنـــنـــده يـــار مـــنـــســــت
دل و تـــيـــغ و بـــازو حـــصـــار مـــنـــســـت
بــرانــگــيــخــت آن رخــش رويــيــنــه ســم
بـــــرآمـــــد خـــــروشـــــيــــــدن گــــــاو دم
چــو افــراســيــابــش بــه هــامـــون بـــديـــد
شــگــفـــتـــيـــد از آن كـــودك نـــارســـيـــد
ز تــركـــان بـــپـــرســـيـــد كـــايـــن اژدهـــا
بــديــن گــونــه از بـــنـــد گـــشـــتـــه رهـــا
كــدامـــســـت كـــايـــن را نـــدانـــم بـــه نـــام
يــكــي گــفــت كــايــن پـــور دســـتـــان ســـام
نــبــيــنــي كـــه بـــا گـــرز ســـام آمـــدســـت
جـــوانـــســـت و جـــويـــاي نـــام آمـــدســــت
بـــه پـــيـــش ســـپـــاه آمـــد افـــراســـيــــاب
چــو كــشــتــي كــه مــوجــش بــرآرد ز آب
چـــو رســـتـــم ورا ديـــد بــــفــــشــــرد ران
بـــــه گـــــردن بـــــرآورد گـــــرز گـــــران
چـــو تـــنـــگ انـــدر آورد بـــا او زمـــيــــن
فـــرو كـــرد گـــرز گـــران را بــــه زيــــن
بــه بــنــد كـــمـــرش انـــدر آورد چـــنـــگ
جــدا كـــردش از پـــشـــت زيـــن پـــلـــنـــگ
هــمــي خــواســت بــردنــش پــيـــش قـــبـــاد
دهــد روز جــنــگ نـــخـــســـتـــيـــنـــش داد
ز هــنـــگ ســـپـــهـــدار و چـــنـــگ ســـوار
نـــــيـــــامـــــد دوال كـــــمـــــر پـــــايــــــدار
گــســســت و بــه خــاك انــدر آمــد ســرش
ســـواران گـــرفــــتــــنــــد گــــرد انــــدرش
سـپـهـبـد چـو از چــنــگ رســتــم بــجــســت
بــخــايــيــد رســتــم هــمــي پـــشـــت دســـت
چــرا گــفــت نــگــرفــتـــمـــش زيـــر كـــش
هــمــي بــر كــمــر ســاخــتــم بــنــد خــوش
چـــو آواي زنـــگ آمـــد از پـــشـــت پـــيـــل
خــروشـــيـــدن كـــوس بـــرچـــنـــد مـــيـــل
يـــكـــي مـــژده بـــردنـــد نـــزديــــك چــــاه
كـــه رســـتـــم بـــدريـــد قــــلــــب ســــپــــاه
چــنـــان تـــا بـــر شـــاه تـــركـــان رســـيـــد
درفـــش ســــپــــهــــدار شــــد نــــاپــــديــــد
گـرفـتـش كــمــربــنــد و بــفــگــنــد خــوار
خــروشـــي ز تـــركـــان بـــرآمـــد بـــه زار
ز جـــاي انـــدر آمـــد چـــو آتـــش قــــبــــاد
بــجــنــبــيــد لــشــگـــر چـــو دريـــا ز بـــاد
بــــرآمــــد خــــروشــــيــــدن دار و كــــوب
درخــشــيـــدن خـــنـــجـــر و زخـــم چـــوب
بـــر آن تـــرگ زريـــن و زريـــن ســــپــــر
غــمــي شــد ســر از چـــاك چـــاك تـــبـــر
تــو گــفــتــي كــه ابــري بــرآمــد ز كــنـــج
ز شــنــگــرف نــيـــرنـــگ زد بـــر تـــرنـــج
ز گــــرد ســــواران در آن پــــهــــن دشـــــت
زمـيـن شـش شـد و آسـمــان گــشــت هــشــت
هـــزار و ســـد و شـــســـت گـــرد دلــــيــــر
بـه يـك زخـم شـد كـشـتـه چـون نـره شـيــر
بــرفـــتـــنـــد تـــركـــان ز پـــيـــش مـــغـــان
كــشـــيـــدنـــد لـــشـــگـــر ســـوي دامـــغـــان
وز آن جــا بــه جــيــحــون نــهـــادنـــد روي
خــلــيــده دل و بــا غــم و گـــفـــت و گـــوي
آمدن افراسياب نزديك پدر خود
بـــرفـــت از لــــب رود نــــزد پــــشــــنــــگ
زبــان پــر ز گــفــتــار و كــوتـــاه چـــنـــگ
بـــدو گـــفـــت كـــاي نــــامــــبــــردار شــــاه
تــرا بــود ازيــن جــنــگ جــســتـــن گـــنـــاه
يــكــي آنــك پــيــمــان شــكــســتـــن ز شـــاه
بـــزرگـــان پـــيـــشــــيــــن نــــديــــنــــد راه
نــه از تـــخـــم ايـــرج جـــهـــان پـــاك شـــد
نـــه زهـــر گـــزايـــنـــده تــــريــــاك شــــد
يــكــي كــم شــود ديـــگـــر آيـــد بـــه جـــاي
جـــهـــان را نـــمـــانـــنـــد بـــي كـــدخــــداي
قـــبـــاد آمـــد و تــــاج بــــر ســــر نــــهــــاد
بــه كــيــنـــه يـــك نـــو در انـــدر گـــشـــاد
ســـواري پـــديـــد آمــــد از تــــخــــم ســــام
كــه دســتــانــش رســتـــم نـــهـــادســـت نـــام
بــــيــــامــــد بــــه ســــان نـــــهـــــنـــــگ دژم
كــه گــفــتــي زمـــيـــن را بـــســـوزد بـــه دم
هــمــي تــاخـــت انـــدر فـــراز و نـــشـــيـــب
هـمـي زد بــه گــرز و بــه تــيــغ و ركــيــب
ز گــرزش هــوا شــد پــر از چـــاك چـــاك
نــيــرزيــد جــانــم بــه يــك مــشــت خـــاك
هــمــه لــشـــگـــر مـــا بـــه هـــم بـــردريـــد
كــس انــدر جــهــان ايــن شــگــفــتــي نــديــد
درفــــش مــــرا ديــــد بــــر يـــــك كـــــران
بــــه زيـــــن انـــــدر آورد گـــــرز گـــــران
چــنــان بـــرگـــرفـــتـــم ز زيـــن خـــدنـــگ
كـه گـفـتــي نــدارم بــه يــك پــشــه ســنــگ
كــمــربــنــد بــگــســســت و بــنـــد قـــبـــاي
ز چــنــگــش فـــتـــادم نـــگـــون زيـــر پـــاي
بــدان زور هـــرگـــز نـــبـــاشـــد هـــژبـــر
دو پـايـش بــه خــاك انــدر و ســر بــه ابــر
ســـواران جـــنـــگـــي هـــمـــه هـــم گــــروه
كــشــيــدنـــدم از پـــيـــش آن لـــخـــت كـــوه
تــو دانــي كــه شـــاهـــي دل و چـــنـــگ مـــن
بــه جــنــگ انــدرون زور و آهـــنـــگ مـــن
بـــه دســـت وي انــــدر يــــكــــي پــــشــــه ام
وز آن آفـــريـــنـــش پــــر انــــديــــشــــه ام
يــكــي پــيــل تــن ديـــدم و شـــيـــرچـــنـــگ
نــه هــوش و نــه دانــش نــه راي و درنـــگ
عــنــان را ســپــرده بــر آن پـــيـــل مـــســـت
يــكــي گــرزه ي گــاوپــيـــكـــر بـــه دســـت
هــمــانــا كــه گـــوپـــال ســـيـــســـد هـــزار
زدنــــــدش بــــــرآن تــــــارك تــــــرگ دار
تــو گــفــتــي كــه از آهـــنـــش كـــرده انـــد
ز ســـنــــگ و ز رويــــش بــــرآورده انــــد
چــه دريــاش پــيــش و چــه بـــبـــر بـــيـــان
چــه درنـــده شـــيـــر و چـــه پـــيـــل ژيـــان
هـمــي تــاخــت يــكــســان چــو روز شــكــار
بــــه بــــازي هــــمـــــي آمـــــدش كـــــارزار
چـــنـــو گـــر بـــدي ســـام را دســــت بــــرد
بــه تــركــان نــمــانــدي ســرافـــراز گـــرد
جــز از آشــتــي جــســتــنــت اري نــيــســـت
كـــه بـــا او ســـپـــاه تـــرا پـــاي نـــيـــســـت
زمـــيـــنــــي كــــجــــا آفــــريــــدون گــــرد
بـــدانـــگـــه بــــه تــــور دلــــاور ســــپــــرد
بـه مــن داده بــودنــد و بــخــشــيــده راســت
تـرا كـيـن پـيــشــيــن نــبــايــســت خــواســت
تـو دانـي كــه ديــدن نــه چــون آگــهــيــســت
مــيــان شــنــيــدن هــمــيــشــه تــهـــيـــســـت
گــلــســتــان كــه امــروز بــاشـــد بـــه بـــار
تــو فــردا چــنــي گــل نــيـــايـــد بـــه كـــار
از امــــروز كــــاري بــــه فــــردا مــــمــــان
كــه دانـــد كـــه فـــردا چـــه گـــردد زمـــان
تــرا جــنـــگ ايـــران چـــو بـــازي نـــمـــود
ز بــــــازي ســــــپــــــه را درازي فـــــــزود
نـــگـــر تـــا چـــه مـــايـــه ســـتـــام بــــه زر
هـــم از تـــرگ زريـــن و زريـــن ســــپــــر
هـــمـــان تـــازي اســـپـــان زريــــن لــــگــــام
هــمــان تــيــغ هـــنـــدي بـــه زريـــن نـــيـــام
ازيـــن بـــيــــشــــتــــر نــــامــــداران گــــرد
قـــبـــاد انـــدر آمـــد بـــه خـــواري بـــبـــرد
چــو گــلـــبـــاد و چـــون بـــارمـــان دلـــيـــر
كــه بــودش شــكــارش هــمــه نــره شــيـــر
خــزروان كــجــا زال بــشـــكـــســـت خـــرد
نــمـــودش بـــه گـــرز گـــران دســـت بـــرد
شــمــاســاس كــيــن تــوز لــشــگـــر پـــنـــاه
كـــه قـــارن بـــكـــشـــتـــش بـــه آوردگــــاه
جــزيـــن نـــامـــداران كـــايـــن ســـد هـــزار
فـــزون كـــشــــتــــه آمــــد گــــه كــــارزار
بـتــر زيــن هــمــه نــام و نــنــگ شــكــســت
شـكـسـتــي كــه هــرگــز نــيــايــدش بــســت
گــر از مــن ســر نــامـــور گـــشـــتـــه شـــد
كــه اغــريــرث پــر خــرد كــشـــتـــه شـــد
جــــوانــــي بــــدو نــــيـــــكـــــي روزگـــــار
مـــن امـــروز را دي گـــرفـــتـــم شــــمــــار
كــه پــيــش آمــدنــدم هــمــان ســركـــشـــان
پــس پــشــت هــريـــك درفـــشـــي كـــشـــان
بـــــســــــي يــــــاد دادنــــــدم از روزگــــــار
دمـــان از پــــس و مــــن دوان زار و خــــوار
كــنــون از گــذشــتـــه مـــكـــن هـــيـــچ يـــاد
ســـوي آشـــتــــي يــــاز بــــا كــــي قــــبــــاد
گــــرت ديــــگــــر آيــــد يـــــكـــــي آرزوي
بــه گــرد انــدر آيــد ســـپـــه چـــار ســـوي
بـه يـك دســت رســتــم كــه تــابــنــده هــور
گــــه رزم بـــــا او نـــــتـــــابـــــد بـــــه زور
بـــــــــه روي دگـــــــــر قــــــــــارن رزم زن
كـه چـشـمــش نــديــدســت هــرگــز شــكــن
ســديــگــر چـــو گـــشـــواد زريـــن كـــلـــاه
كـــه آمـــد بـــه آمـــل بـــبـــرد آن ســــپــــاه
كي قباد و افراسياب
چون كي قباد بر تخت شاهي استوار شد كمر بجنگ افراسياب بست و سياهي سهمگين از ايرانيان به پيكار افراسياب آراست . راست لشكر را به مهراب، شاه كابل ، سپرد و چپ سپاه را بگستهم دلاور داد. در دل سپاه قارون رزمجوي و كشواد لشكر شكن جاي داشتند. رستم، پهلوان جوان، در پيش سپاه روان بود و در پس او زال و كي قباد اسب ميراندند. درفش كاويان كه يادگار پيروزي ايرانيان بر ضحاك بود پيشاپيش سپاه مي رفت.
از آنسو افراسياب لشكري گران از دليران توراني آماده نبرد كرد. راست لشكر را به ويسه و اجناس سپرد و چپ آنرا به گرسيوز و شماساس. خود افراسياب با گروهي از پهلوانان كينه خواه دردل سپاه جاي گرفت.
چون دو لشكر بهم رسيدند بانگ كوس و ناي بر خاست و اسبان به جنبش در آمدند و جنگجويان در هم آويختند . زمين چون دريا به جوش آمد و آسمان از گرد تيره شد. قارون كه هنوز از مرگ برادر پيچان و خروشان بود نعره اي چون شير بر كشيد و به ميدان تاخت و تيغ در ميان تورانيان گذاشت. بهر سو كه رو مي كرد كشتگان بر زمين مي ريختند . نا گاه شماساس سردار توراني را ديد . بي درنگ اسب را پيش تاخت و بيامد دمان تا بر او رسيد سبك تيغ تيز از ميان بر كشيد
نگونسار شدن افراسياب بدست رستم
رستم چشم بر قارون دوخته بود. چون شيوه جنگ آزمائي و شمشير زدن ويرا ديد نزد پدر رفت و گفت « اي جهان پهلوان، به من بگو كه افراسياب سالار تورانيان كدام است؟ درفشش را كجا مي افرازد و خود چه مي پوشد و در كجاي لشكر جاي مي گيرد؟ من بر آنم كه كمر گاه او را بگيرم و كشان كشان نزد شاهنشاه بياورم.» زال گفت « اي فرزند، هشيار باش و انديشه كن كه افراسياب در جنگ مانند نر اژدهاست . درفش و خفتانش هر دو سياه است و خود آهنين بر سر و پوششي از آهن زرنگار بر بازو دارد. اما هشدار كه افراسياب مردي دلير و بيدار بخت است.»
آنگاه رخش روئين سم را بر انگيخت و دمان و خروشان به سوي سپاه توران تاخت. افراسياب ديد گويي اژدهايي از بند جسته است . در شگفت ماند . پرسيد «اين كيست كه تا كنون وي را در ميان ايرانيان نديده ام .» گفتند «اين رستم فرزند دستان سام است. نمي بيني كه گرز سام را به دست دارد.» افراسياب خروشان به پيش سپاه راند . رستم چون افراسياب را بچشم آورد گرز را به گردن بر آورد و ران بر رخش فشرد.
آنگاه رستم رخش را نزديك افراسياب راند و گرز را بر زمين انداخت و دست يازيد و كمربند افراسياب را در چنگ گرفت و او را سبك از پشت زين برداشت و بسوي خود كشيد. با تلاش افراسياب دوال كمر تاب نياورد و از هم گسست و افراسياب نگونسار بر زمين افتاد. سواران توراني گرد او را گرفتند و بشتاب او را از ميدان بدر بردند. رستم كه جز كمربند افراسياب در دستش نمانده بود پشت دست به دندان گرفت و دريغ خورد كه چرا به جاي كمربند زير بازوي افراسياب را نگرفته است. بي درنگ مژده به كي قباد آوردند كه رستم دل سپاه توران را دريد و خود را به افراسياب رساند و با وي در آويخت و او را از زين برداشت و نگونسار بر خاك انداخت و درفش تورانيان از ديده ناپديد شد و شاه توران را سواران در ميان گرفتند و بر اسبي تيز تك نشاندند و گريزان از آوردگاه بدر بردند و سپاه آنان را بي سالار ماند.
كي قباد چون اين مژده راشنيد فرمان داد تا لشكرش بيك باره از جاي بجنبند. لشكر ايران چون دريا خروشان شد و بر سپاه توران زد
زال فر و زور فرزند نامدار خود را نگاه مي كرد و از شادي دل در سينه اش مي طپيد. هزارو صدو شصت تن از گردان دلير بدست رستم از پا در آمدند . شكست درسپاه توران افتاد و بازماندگان پريشان و پراكنده رو بگريز نهادند و بسوي رود جيحون راندند. گنج و خواسته آنان همه بچنگ سپاه ايران افتاد. پهلوانان ايران فيروز و شادمان به لشكر گاه خود باز آمدند و به آفرين خواني كي قباد رفتند. رستم نيز خشنود و سرافراز نزد كي قباد رسيد. كي قباد بر پاي جست و دست او را در دست گرفت و كنار خود بر تخت نشاند و زال را نيز بر دست ديگر خود جاي داد و سپاس بجاي آورد.
--------
آشتي خواستن پشنگ از كي قباد
ســـپـــهـــدار تـــركـــان دو ديــــده پــــر آب
شــگــفــتــي فــرو مـــانـــد ز افـــراســـيـــاب
يـــكـــي مـــرد بـــا هـــوش را بـــرگـــزيــــد
فـرسـتــه بــه ايــران چــنــان چــون ســزيــد
يــكــي نــامــه بـــنـــبـــشـــت ار تـــنـــگ وار
بــرو كــرده ســد گــونــه رنــگ و نـــگـــار
بـــه نـــام خـــداونـــد خـــورشـــيـــد و مــــاه
كـــه او داد بــــر آفــــريــــن دســــتــــگــــاه
وزو بــــــــر روان فــــــــريـــــــــدون درود
كـــزو دارد ايـــن تـــخـــم مـــا تـــار و پـــود
گــر از تـــور بـــر ايـــرج نـــيـــك بـــخـــت
بـــد آمـــد پـــديـــد از پـــي تـــاج و تـــخــــت
بــر آن بــر هــمــي رانـــد بـــايـــد ســـخـــن
بــبــايـــد كـــه پـــيـــونـــد مـــانـــد بـــه بـــن
گــر ايــن كــيــنـــه از ايـــرج آمـــد پـــديـــد
مـنـوچـهـر سـر تـا ســر آن كــيــن كــشــيــد
بـر آن هـم كـه كــرد آفــريــدون نــخــســت
كـجـا راسـتــي را بــه بــخــشــش بــجــســت
ســـزد گـــر بـــرانــــيــــم دل هــــم بــــر آن
نــــگــــرديــــم از آيـــــيـــــن و راه ســـــران
ز جــيـــحـــون و تـــا مـــاورالـــنـــهـــر بـــر
كـه جـيـحـون مــيــانــچــي ســت انــدر گــذر
بـــر و بـــوم مــــا بــــود هــــنــــگــــام شــــاه
نـــكـــردي بـــر آن مــــرز ايــــرج نــــگــــاه
هــمــان بـــخـــش ايـــرج ز ايـــران زمـــيـــن
بــــداد آفــــريــــدون و كــــرد آفـــــريـــــن
از آن گــر بــگــرديـــم و جـــنـــگ آوريـــم
جــهــان بــر دل خـــويـــش تـــنـــگ آوريـــم
بــود زخــم شــمــشــيــر و خــشـــم خـــداي
نــيـــابـــيـــم بـــهـــره بـــه هـــر دو ســـراي
و گـر هــمــچــنــان چــون فــريــدون گــرد
بــه تــور بــه ســلــم و بــه ايـــرج ســـپـــرد
بـه بـخـشـيـم و ز آن پـس نـجـويـيــم كــيــن
كــه چــنــديــن بــلــا خــود نــيــرزد زمــيــن
ســرايــنــده از ســال چـــون بـــرف گـــشـــت
ز خــون كــيــان خــاك شــنــگــرف گــشـــت
سـرانــجــام هــم جــز بــه بــالــاي خــويــش
نــيــابــد كــســي بــهــره از جــاي خــويـــش
بــمـــانـــيـــم روز پـــســـيـــن زيـــر خـــاك
ســـراپـــاي كـــربـــاس و جــــاي مــــغــــاك
و گــر آزمـــنـــديـــســـت و انـــدوه و رنـــج
شـــدن تـــنـــگ دل در ســــراي ســــپــــنــــج
مـــگـــر رام گـــردد بـــريـــن كـــي قــــبــــاد
ســــر مــــرد بــــخـــــرد نـــــگـــــردد ز داد
كـس از مـا نـبـيـنـنـد جــيــحــون بــه خــواب
وز ايـــران نــــيــــايــــنــــد ازيــــن روي آب
مــــگــــر بــــا درود و ســــلــــام و پــــيـــــام
دو كــشــور شــود زيــن ســخــن شـــادكـــام
چــو نــامـــه بـــه مـــهـــر انـــدر آورد شـــاه
فـــرســـتـــاد نــــزديــــك ايــــران ســــپــــاه
بـــبـــردنــــد نــــامــــه بــــر كــــي قــــبــــاد
ســخــن نــيــز ازيــن گــونــه كــردنــد يـــاد
چـــنـــيـــن داد پـــاســـخ كـــه دانـــي درســـت
كــه از مــا نــبــد پــيــش دســتــي نــخــســت
ز تــور انــدر آمــد نــخــســـتـــيـــن ســـتـــم
كـه شـاهــي چــو ايــرج شــد از تــخــت كــم
بـــديـــن روزگـــار انــــدر افــــراســــيــــاب
بــيــامـــد بـــه تـــيـــزي و بـــگـــذاشـــت آب
شــنــيــدي كــه بــا شــاه نـــوذر چـــه كـــرد
دل دام و دد شــــــــــد پــــــــــر از داغ و درد
ز كـــيـــنـــه بـــه اغـــريـــرث پــــر خــــرد
نـــه آن كـــرد كـــز مـــردمــــي در خــــورد
ز كــردار بــد گــر پــشـــيـــمـــان شـــويـــد
بــه نــوي ز ســر بــاز پـــيـــمـــان شـــويـــد
مـــرا نـــيـــســـت از كـــيـــنــــه و آز رنــــج
بـــســـيـــچـــيـــده ام در ســـراي ســـپـــنــــج
شـــــمــــــا را ســــــپــــــردم از آن روي آب
مـــگـــر يـــابــــد آرامــــش افــــراســــيــــاب
بــه نــوي يــكــي بــاز پــيـــمـــان نـــبـــشـــت
بــه بـــاغ بـــزرگـــي درخـــتـــي بـــكـــشـــت
فـــرســـتـــاده آمـــد بـــه ســـان پــــلــــنــــگ
رســانـــيـــد نـــامـــه بـــه نـــزد پـــشـــنـــگ
بـــنـــه بـــر نـــهـــاد و ســـپـــه را بـــرانــــد
هــمــي گــرد بــر آســمــان بـــرفـــشـــانـــد
ز جــيــحـــون گـــذر كـــرد مـــانـــنـــد بـــاد
وز آن آگـــهــــي شــــد بــــر كــــي قــــبــــاد
كــه دشــمــن شــد از پــيـــش بـــي كـــارزار
بـــدان گـــشــــت شــــادان دل شــــهــــريــــار
بــدو گــفــت رســتـــم كـــه اي شـــهـــريـــار
مـــــجـــــو آشـــــتـــــي در گـــــه كـــــارزار
نـــبـــد پـــيـــش تـــر آشـــتـــي را نــــشــــان
بـــــديـــــن روز گـــــرز مـــــن آوردشـــــان
چــنــيــن گــفــت بـــا نـــامـــور كـــي قـــبـــاد
كـــه چـــيـــزي نـــديـــدم نـــكـــوتــــر ز داد
نـــبـــيـــره فـــريـــدون فـــرخ پـــشــــنــــگ
بـه سـيـري هـمـي سـر بـپــيــچــد ز جــنــگ
ســزد گــر هــر آن كـــس كـــه دارد خـــرد
بـــه كـــژي و نــــاراســــتــــي نــــنــــگــــرد
ز زاولـــســـتـــان تـــا بـــه دريـــاي ســــنــــد
نــبــشــتــيـــم عـــهـــدي تـــرا بـــر پـــرنـــد
ســـر تـــخـــت بـــا افــــســــر نــــيــــم روز
بـــدار و هـــمـــي بـــاش گـــيـــتـــي فــــروز
وزيــن كــار روي كـــاول بـــه مـــهـــراب ده
ســـراســـر ســـنــــانــــت بــــه زهــــرآب ده
كـجـا پـادشـاهـيــســت بــي جــنــگ نــيــســت
وگـر چــنــد روي زمــيــن تــنــگ نــيــســت
ســــرش را بــــيــــاراســــت بـــــا تـــــاج زر
هــمــان گــردگــاهــش بـــه زريـــن كـــمـــر
ز يـــك روي گـــيـــتـــي مـــرو را ســـپـــرد
بـــبـــوســـيـــد روي زمـــيـــن مــــرد گــــرد
از آن پــس چــنــيــن گـــفـــت فـــرخ قـــبـــاد
كـــه بـــي زال تـــخـــت بـــزرگــــي مــــبــــاد
بــه يــك مــوي دســتــان نـــيـــرزد جـــهـــان
كـــه او مـــانـــدمـــان يـــادگـــار از مــــهــــان
يـــكـــي جـــامـــه ي شـــهـــريـــاري بــــه زر
ز يـــاقـــوت و پـــيـــروزه تـــاج و كـــمــــر
نـــهـــادنـــد مـــهـــد از بـــر پـــنـــج پــــيــــل
ز پــيــروزه رخــشــان بـــه كـــردار نـــيـــل
بــگـــســـتـــرد زربـــفـــت بـــر مـــهـــد بـــر
يــكــي گــنــج كــش كــس نـــدانـــســـت مـــر
فـــرســـتـــاد نــــزديــــك دســــتــــان ســــام
كــه خــلــعــت مــرا زيــن فــزون بــود كـــام
اگـــــر بـــــاشـــــدم زنـــــدگــــــانــــــي دراز
تــــرا دارم انــــدر جــــهــــان بــــي نــــيــــاز
هــــمــــان قــــارن نــــيــــو و گــــشــــواد را
چــــو بــــرزيــــن و خــــراد و پــــولــــاد را
درافـگـنــد خــلــعــت چــنــان چــون ســزيــد
كــســـي را كـــه خـــلـــعـــت ســـزاوار ديـــد
آمدن كي قباد به استخر پارس
وز آنــجــا ســوي پــارس انـــدر كـــشـــيـــد
كــه در پــارس بــد گــنــج هــا را كـــلـــيـــد
نـشـسـتـنــگــه آنــگــه بــه اســطــخــر بــود
كــيــان را بـــدان جـــايـــگـــه فـــخـــر بـــود
جــــهــــانــــي ســــوي او نــــهــــادنــــد روي
كــه او بـــود ســـالـــار و ديـــهـــيـــم جـــوي
بـــه تـــخــــت كــــيــــان انــــدر آورد پــــاي
بـــه داد و بـــه آيـــيـــن فــــرخــــنــــده راي
چــنــيــن گــفـــت بـــا نـــامـــور مـــهـــتـــران
كــه گـــيـــتـــي مـــرا از كـــران تـــا كـــران
اگـــر پـــيــــل بــــا پــــشــــه كــــيــــن آورد
هــــمــــه رخـــــنـــــه در داد و ديـــــن آورد
نــخــواهــم بــه گــيــتــي جــز از راســـتـــي
كــــه خــــشــــم خــــدا آورد كــــاســــتـــــي
تـــن آســــانــــي از درد رنــــج مــــنــــســــت
كــجــا خــاك و آبــســت گــنـــج مـــنـــســـت
ســپــاهــي و شــهــري هــمــه يــك ســرنـــد
هـــمـــه پـــادشـــاهـــي مـــرا لـــشـــگـــرنـــد
هـــمـــه در پـــنـــاه جــــهــــانــــدار بــــيــــد
خـــردمـــنـــد بــــيــــد و بــــي آزار بــــيــــد
هــر آن كــس كــه دارد خــوريــد و دهــيــد
ســپــاســي ز خــوردن بــه مــن بــر نــهــيـــد
هــر آن كــس كــجــا بــاز مــانــد ز خـــورد
نـــدارد هـــمـــي تــــوشــــه ي كــــار كــــرد
چـــرا گـــاه شــــان بــــارگــــاه مــــنــــســــت
هــر آن كــس كــه انــدر ســپــاه مـــنـــســـت
وز آن رفــــتــــه نــــام آوران يـــــاد كـــــرد
بـــه داد و دهـــش گـــيــــتــــي آبــــاد كــــرد
بـزيـن گــونــه ســد ســال شــادان بــزيــســت
نـگـر تـا چـنـيــن در جــهــان شــاه كــيــســت
پــســـر بـــد مـــر او را خـــردمـــنـــد چـــار
كـــه بـــودنـــد زو در جـــهــــان يــــادگــــار
نــخــســتــيـــن چـــو كـــاوس بـــا آفـــريـــن
كـــي آرش دوم و دگــــر كــــي پــــشــــيــــن
چــــهــــارم كــــجــــا آرشــــش بــــود نـــــام
ســـپـــردنـــد گـــيـــتــــي بــــه آرام و كــــام
چـو سـد ســال بــگــذشــت بــا تــاج و تــخــت
ســرانــجــام تــاب انــدر آمـــد بـــه بـــخـــت
چــو دانــســت كــامــد بــه نــزديــك مـــرگ
بــپــژمــرد خــواهــد هــمــي ســبــز بـــرگ
ســـر مـــاه كــــاوس كــــي را بــــخــــوانــــد
ز داد و دهــــش چــــنــــد بــــا او بــــرانــــد
بـــدو گـــفـــت مـــا بـــرنـــهـــاديــــم رخــــت
تــو بــســپــار تـــابـــوت و بـــردار تـــخـــت
چــنـــانـــم كـــه گـــويـــي ز الـــبـــرز كـــوه
كــــنــــون آمــــدم شــــادمــــان بــــا گـــــروه
چــو بــخــتــي كــه بـــي آگـــهـــي بـــگـــذرد
پـــــرســـــتـــــنـــــ ده ي او نـــــدارد خـــــرد
تـــو گـــر دادگـــر بـــاشـــي و پــــاك ديــــن
ز هــر كــس نــيــابـــي بـــه جـــز آفـــريـــن
و گــــر آز گــــيــــرد ســـــرت را بـــــه دام
بـــرآري يـــكـــي تـــيـــغ تـــيـــز از نـــيــــام
بــگــفــت ايــن و شــد زيــن جـــهـــان فـــراخ
گــزيــن كــرد صــنـــدوق بـــر جـــاي كـــاخ
آشتي خواستن پشنگ
از آنسوي افراسياب گريزان تا كنار رود جيحون تاخت. در آنجا هفت روز آرام گرفت. هشتم روز روانه درگاه پدر شد و پشنگ پادشاه توران را گفت « اي پدر نامدار، جنگ جستن و پيمان شكستن تو با ايرانيان سزاوار نبود و ازاين جنگ نيز سودي بدست نيامد و دودمان فريدون از ايران بر نيفتاد. هرگاه كه شاهي رفت شاه ديگري به جاي وي باز آمد . اكنون كي قباد به شاهي نشسته است و جنگي نو در انداخته. بدتر آنكه سواري از پشت سام پديد آمد كه پدرش دستان وي را رستم نام نهاد. چون نهنگي دژم بر ما تخت و لشكر ما را بهم بر دريد. چون درفش مرا ديد و مرا باز شناخت و گرز را برزمين افگند و مرا چنان از سر زين بر داشت كه گوئي پشه اي را از زين بر مي گرفت. سواران جنگي مرا از چنگال وي بدر بردند. تو مي داني كه دل و چنگ من در جنگ چگونه است. اما اين پيلتن شير دل كارزار را ببازي ميگيرد و هنگام كارزار كوه و دريا نزدش يكسان است. گوئي وي را از آهن و سنگ و روي ساخته اند. بيش از هزار كوپال بر تارك وي زدند و وي از جاي نجنبيد. اگر سام دستبردي چون دستبرد رستم داشت يك تن از تورانيان را زنده نمي گذاشت. « اكنون جز آشتي خواستن چاره نيست كه پشت سالار سپاه تو منم و مرا تاب اين پهلوان شير افگن نيست. بهتر آنست كه به آنچه از فريدون بما رسيده خرسند شويم و بياد آريم كه چه مايه مال و خواسته از ترك و سپر زرين و تيغ هندي و اسبان تازي در اين جنگ از دست داديم و چگونه پهلواناني چون بارمان و گلباد و شماساس كه بدست قارون از پاي در آمدند و خزروان كه بگرز زال كشته شد از لشكر ما بخاك افتادند. بهتر آنست كه از گذشته ياد نكنيم و آشتي بجوئيم.»
پشنگ را از اينكه خرد نزد افراسياب باز آمده و روانش بسوي داد گرائيده شگفت آمد و بي درنگ نامه اي گرم و آراسته به كي قباد نوشت و وي را درود و آفرين فرستاد و گفت. « داد آنست كه در آغاز از تور بر ايرج شاه ايران گزند آمد . اما اگر ايرج كشته شد كين او را منوچهر باز خواست و تور و سلم را از ميان برداشت . سزاوار آنست كه ما كين از دل بشوئيم و دست از جنگ بداريم و بر آنچه فريدون ميان فرزندان خود بخش كرد خرسند باشيم و جيحون را مرز دو كشور كنيم و از آن نگذريم. ببين كه درين جنگ و ستيز زال از جواني به پيري رسيد و خاك تيره از خون پهلوانان دو كشور سرخ شد. درين گيتي هيچيك جاوداني نيستيم، چه بهتر كه چند روزي را كه در اين خاكدانيم به آشتي بسر بريم، اكنون اگر شاهنشاه اين سخن را بپذيرد و ايرانيان از جيحون نگذرند تو رانيان گذشتن از آب را در خواب هم بخود راه نخواهد داد.»
آنگاه پشنگ نامه را مهر كرد و با ارمغانهاي گرانبها ، از تخت هاي زرين و تاج هاي گوهر نشان و تيغهاي هندي و اسبان تازي و خوبرويان زرين كمر، بافرستاده اي نزد كي قباد فرستاد.
آشتي پذيرفتن كي قباد
كي قباد چون نامه پشنگ را خواند در پاسخ نوشت كه « اين كينه از شما آغاز شد و شما بوديد كه خون ايرج پادشاه ايران را به ستم ريختند. درين روزگار هم نخست افراسياب بود كه از آب گذشت و جنگجويي پيش گرفت. و باز افراسياب بود كه برادر خود اغريرث دادخواه و خردمند را كه دوستدار آشتي و پيمان داري بود بدم تيغ سپرد. با اينهمه من سر كينه توزي ندارم و چون آشتي خواسته ايد مي پذيرم.» چندي نگذشت كه آگاهي رسيد كه سپاه توران راه خويش در پيش گرفت و از ين سو آب به آن سوي گذر كرد و آتش كين فرو خفت و زمان آسودگي رسيد. آنگاه كي قباد به سپاس ياري و دلاوري كه از رستم ديده بود سرزمين زابلستان تا درياي سند بنام وي كرد و فرمان تخت و افسر نيمروز را بر پرند بنام وي نوشت و با گنج و خواسته بسيار به وي سپرد. كابلستان را نيز به مهراب باز گذاشت. آنگاه زال را سپاس بسيار گفت و فرمان داد تا تختي شاهوار از فيروزه رخشان بر پنج پيل نهادند و پارچه زربفت بر آن گستردند و آنرا با گنجي از جامه زرين و تاج و كمر ياقوت و پيروزه و خواسته هاي گرانبها ديگر با درود و آفرين شاهنشاه نزد زال فرستادند.
كي قباد ديگر سرداران و پهلوانان چون قارون و كشواد و خراد و برزين و پولاد را نيز هر يك گنج و خلعت شايسته بخشيد و درم و دينار بسيار در ميان سپاه بخش كرد و هر كس را به شايستگي پايه و مايه داد و خود بفر و آئين بپادشاهي نشست. كيقباد صد سال زيست.
از آنسوي افراسياب گريزان تا كنار رود جيحون تاخت. در آنجا هفت روز آرام گرفت. هشتم روز روانه درگاه پدر شد و پشنگ پادشاه توران را گفت « اي پدر نامدار، جنگ جستن و پيمان شكستن تو با ايرانيان سزاوار نبود و ازاين جنگ نيز سودي بدست نيامد و دودمان فريدون از ايران بر نيفتاد. هرگاه كه شاهي رفت شاه ديگري به جاي وي باز آمد . اكنون كي قباد به شاهي نشسته است و جنگي نو در انداخته. بدتر آنكه سواري از پشت سام پديد آمد كه پدرش دستان وي را رستم نام نهاد. چون نهنگي دژم بر ما تخت و لشكر ما را بهم بر دريد. چون درفش مرا ديد و مرا باز شناخت و گرز را برزمين افگند و مرا چنان از سر زين بر داشت كه گوئي پشه اي را از زين بر مي گرفت. سواران جنگي مرا از چنگال وي بدر بردند. تو مي داني كه دل و چنگ من در جنگ چگونه است. اما اين پيلتن شير دل كارزار را ببازي ميگيرد و هنگام كارزار كوه و دريا نزدش يكسان است. گوئي وي را از آهن و سنگ و روي ساخته اند. بيش از هزار كوپال بر تارك وي زدند و وي از جاي نجنبيد. اگر سام دستبردي چون دستبرد رستم داشت يك تن از تورانيان را زنده نمي گذاشت. « اكنون جز آشتي خواستن چاره نيست كه پشت سالار سپاه تو منم و مرا تاب اين پهلوان شير افگن نيست. بهتر آنست كه به آنچه از فريدون بما رسيده خرسند شويم و بياد آريم كه چه مايه مال و خواسته از ترك و سپر زرين و تيغ هندي و اسبان تازي در اين جنگ از دست داديم و چگونه پهلواناني چون بارمان و گلباد و شماساس كه بدست قارون از پاي در آمدند و خزروان كه بگرز زال كشته شد از لشكر ما بخاك افتادند. بهتر آنست كه از گذشته ياد نكنيم و آشتي بجوئيم.»
پشنگ را از اينكه خرد نزد افراسياب باز آمده و روانش بسوي داد گرائيده شگفت آمد و بي درنگ نامه اي گرم و آراسته به كي قباد نوشت و وي را درود و آفرين فرستاد و گفت. « داد آنست كه در آغاز از تور بر ايرج شاه ايران گزند آمد . اما اگر ايرج كشته شد كين او را منوچهر باز خواست و تور و سلم را از ميان برداشت . سزاوار آنست كه ما كين از دل بشوئيم و دست از جنگ بداريم و بر آنچه فريدون ميان فرزندان خود بخش كرد خرسند باشيم و جيحون را مرز دو كشور كنيم و از آن نگذريم. ببين كه درين جنگ و ستيز زال از جواني به پيري رسيد و خاك تيره از خون پهلوانان دو كشور سرخ شد. درين گيتي هيچيك جاوداني نيستيم، چه بهتر كه چند روزي را كه در اين خاكدانيم به آشتي بسر بريم، اكنون اگر شاهنشاه اين سخن را بپذيرد و ايرانيان از جيحون نگذرند تو رانيان گذشتن از آب را در خواب هم بخود راه نخواهد داد.»
آنگاه پشنگ نامه را مهر كرد و با ارمغانهاي گرانبها ، از تخت هاي زرين و تاج هاي گوهر نشان و تيغهاي هندي و اسبان تازي و خوبرويان زرين كمر، بافرستاده اي نزد كي قباد فرستاد.
آشتي پذيرفتن كي قباد
كي قباد چون نامه پشنگ را خواند در پاسخ نوشت كه « اين كينه از شما آغاز شد و شما بوديد كه خون ايرج پادشاه ايران را به ستم ريختند. درين روزگار هم نخست افراسياب بود كه از آب گذشت و جنگجويي پيش گرفت. و باز افراسياب بود كه برادر خود اغريرث دادخواه و خردمند را كه دوستدار آشتي و پيمان داري بود بدم تيغ سپرد. با اينهمه من سر كينه توزي ندارم و چون آشتي خواسته ايد مي پذيرم.» چندي نگذشت كه آگاهي رسيد كه سپاه توران راه خويش در پيش گرفت و از ين سو آب به آن سوي گذر كرد و آتش كين فرو خفت و زمان آسودگي رسيد. آنگاه كي قباد به سپاس ياري و دلاوري كه از رستم ديده بود سرزمين زابلستان تا درياي سند بنام وي كرد و فرمان تخت و افسر نيمروز را بر پرند بنام وي نوشت و با گنج و خواسته بسيار به وي سپرد. كابلستان را نيز به مهراب باز گذاشت. آنگاه زال را سپاس بسيار گفت و فرمان داد تا تختي شاهوار از فيروزه رخشان بر پنج پيل نهادند و پارچه زربفت بر آن گستردند و آنرا با گنجي از جامه زرين و تاج و كمر ياقوت و پيروزه و خواسته هاي گرانبها ديگر با درود و آفرين شاهنشاه نزد زال فرستادند.
كي قباد ديگر سرداران و پهلوانان چون قارون و كشواد و خراد و برزين و پولاد را نيز هر يك گنج و خلعت شايسته بخشيد و درم و دينار بسيار در ميان سپاه بخش كرد و هر كس را به شايستگي پايه و مايه داد و خود بفر و آئين بپادشاهي نشست. كيقباد صد سال زيست.
----------
پادشاهي كي كاوس صد و پنجاه سال بود
درخــت بـــرومـــنـــد چـــون شـــد بـــلـــنـــد
گــر آيـــد ز گـــردون بـــرو بـــر گـــزنـــد
شــود بــرگ پــژمـــرده و بـــيـــخ ســـســـت
ســرش ســوي پــســتــي گــرايــد نــخــســت
چـو از جــايــگــه بــگــســلــد پــاي خــويــش
بــه شــاخ نــو آيــيــن دهــد جــاي خــويـــش
مــر او را ســـپـــارد گـــل و بـــرگ و بـــاغ
بـــهــــاري بــــه كــــردار روشــــن چــــراغ
اگــر شــاخ بــد خــيـــزد از بـــيـــخ نـــيـــك
تــو بـــا شـــاخ تـــنـــدي مـــيـــاغـــاز ريـــك
پــدر چــون بــه فــرزنـــد مـــانـــد جـــهـــان
كــــنــــد آشــــكــــارا بــــرو بــــر نــــهــــان
گـــر او بـــفـــگــــنــــد فــــر و نــــام پــــدر
تـو بـيـگـانــه خــوانــش مــخــوانــش پــســر
كــــــرا گــــــم شــــــود راه آمــــــوزگــــــار
ســـزد گـــر جـــفـــا بـــيـــنـــد از روزگـــار
چـــنـــيـــن اســـت رســــم ســــراي كــــهــــن
ســرش هــيــچ پــيـــدا نـــه بـــيـــنـــي ز بـــن
چـــو رســـم بــــدش بــــاز دانــــد كــــســــي
نــخــواهــد كــه مــانــد بــه گــيــتــي بــســي
چــــو كــــاوس بــــگــــرفــــت گــــاه پـــــدر
مـر او را جـهــان بــنــده شــد ســر بــه ســر
ز هــر گــونــه يـــي گـــنـــج آگـــنـــده ديـــد
جـهـان سـر بـه سـر پـيـش خـود بــنــده ديــد
هـمـان تـخـت و هـم طـوق و هــم گــوشــوار
هـــمـــان تـــاج زريـــن زبـــرجـــد نــــگــــار
هـــمـــان تـــازي اســـپــــان آگــــنــــده يــــال
بــه گــيــتــي نــدانـــســـت كـــس را هـــمـــال
چــنــان بــد كـــه در گـــلـــشـــن زرنـــگـــار
هــمــي خـــورد روزي مـــي خـــوشـــگـــوار
يــكــي تــخــت زريــن بــلـــوريـــنـــش پـــاي
نــشــســتــه بــرو بــر جــهــان كـــد خـــداي
ابــــا پــــهــــلــــوانــــان ايــــران بـــــه هـــــم
هـــمـــي راي زد شـــاه بـــر بـــيـــش و كـــم
چـــو رامـــش گــــري ديــــو زي پــــرده دار
بـــيـــامـــد كـــه خـــواهـــد بـــر شـــاه بــــار
چــنــيــن گــفــت كــز شـــهـــر مـــازنـــدران
يـــكـــي خـــوشـــنـــوازم ز رامــــش گــــران
اگــــر در خــــورم بــــنـــــدگـــــي شـــــاه را
گـــــشـــــايـــــد بـــــر تــــــخــــــت او راه را
بــــرفــــت از بــــر پــــرده ســــالــــار بــــار
خـــرامـــان بـــيـــامــــد بــــر شــــهــــريــــار
بــگــفــتــا كــه رامــش گـــري بـــر درســـت
ابـــا بـــربـــط و نـــغـــز رامـــش گـــرســـت
بـــفـــرمـــود تـــا پـــيـــش او خـــوانــــدنــــد
بـــر رودســــازانــــش بــــنــــشــــانــــدنــ ــد
بـه بـربـط چــو بــايــســت بــرســاخــت رود
بــــــرآورد مــــــازنــــــدرانـــــ ـي ســــــرود
كـــه مـــازنـــدران شـــهــــر مــــا يــــاد بــــاد
هـــمـــيـــشـــه بـــر و بـــومـــش آبـــاد بــــاد
كـه در بـوســتــانــش هــمــيــشــه گــلــســت
بــه كــوه انــدرون لــالــه و ســنــبـــلـــســـت
هــوا خــوشــگــوار و زمـــيـــن پـــرنـــگـــار
نـه گــرم و نــه ســرد و هــمــيــشــه بــهــار
نـــوازنـــده بـــلـــبـــل بــــه بــــاغ انــــدرون
گـــــرازنـــــده آهـــــو بـــــه راغ انـــــدرون
هـمــيــشــه بــيــاســايــد از خــفــت و خــوي
هـمـه سـالــه هــر جــاي رنــگــســت و بــوي
گــلــابــســـت گـــويـــي بـــه جـــويـــش روان
هــــمــــي شــــاد گــــردد ز بــــويــــش روان
دي و بـــــهـــــمـــــن و آذر و فـــــروديـــــن
هــمــيــشــه پــر از لــالــه بــيــنـــي زمـــيـــن
هــمــه ســـالـــه خـــنـــدان لـــب جـــويـــبـــار
بــه هــر جـــاي بـــاز شـــكـــاري بـــه كـــار
ســـراســـر هـــمـــه كـــشــــور آراســــتــــه
ز ديــــبــــا و ديــــنــــار وز خــــواســــتـــــه
بــــتــــان پــــرســــتــــنــــده بـــــا تـــــاج زر
هـــمـــه نـــامـــداران بـــه زريــــن كــــمــــر
چــو كــاوس بــشــنــيــد ازاو ايــن ســـخـــن
يـــكـــي تـــازه انـــديـــشـــه افـــگـــنـــد بــــن
دل رزم جــــويــــش بــــبــــســــت انـــــدر آن
كــه لــشــگــر كـــشـــد ســـوي مـــازنـــدران
چـــنـــيـــن گـــفـــت بـــا ســـرفــــرازان رزم
كــه مــا ســرنــهــاديــم يــكــســر بـــه بـــزم
اگــر كــاهــلــي پــيــشـــه گـــيـــرد دلـــيـــر
نـــگــــردد ز آســــايــــش و كــــام ســــيــــر
مــن از جــم و ضــحــاك و از كـــي قـــبـــاد
فــزونــم بــه بــخــت و بـــه فـــر و بـــه داد
فـــزون بـــايــــدم ز آن ايــــشــــان هــــنــــر
جـــهـــانـــجـــوي بـــايـــد ســــر تــــاجــــور
سـخـن چــون بــه گــوش بــزرگــان رســيــد
از ايــشـــان كـــس ايـــن راي فـــرخ نـــديـــد
هـمـه زرد گــشــتــنــد و پــرچــيــن بــروي
كـــســـي جـــنـــگ ديـــوان نـــكـــرد آرزوي
كــســي راســت پــاســـخ نـــيـــارســـت كـــرد
نـــهـــانـــي روان شـــان پـــر از بـــاد ســــرد
چـو طـوس و چـو گـودرز گـشـواد و گــيــو
چــو خــراد و گــرگـــيـــن و رهـــام نـــيـــو
بـــه آواز گـــفـــتـــنـــد مـــا كـــهـــتــــريــــم
زمــيــن جــز بــه فــرمــان تــو نــســپــريــم
از آن پــس يــكــي انــجــمــن ســـاخـــتـــنـــد
ز گـــفــــتــــار او دل بــــپــــرداخــــتــــنـ ـــد
نــشــســتــنــد و گــفــتــنــد بــا يـــكـــدگـــر
كــه از بــخــت مــا را چـــه آمـــد بـــه ســـر
اگـر شـهـريـار ايـن ســخــن هــا كــه گــفــت
بـه مــي خــوردن انــدر نــخــواهــد نــهــفــت
ز مــــا و ز ايــــران بــــرآمـــــد هـــــلـــــاك
نــمــانــد بــريــن بـــوم و بـــر آب و خـــاك
كــه جــمــشــيــد بــا فــر و انــگــشـــتـــري
بـــه فـــرمـــان او ديــــو و مــــرغ و پــــري
ز مـــازنــــدران يــــاد هــــرگــــز نــــكــــرد
نـــجـــســـت از دلـــيـــران ديـــوان نــــبــــرد
فـــريـــدون پــــردانــــش و پــــرفــــســــون
هــمــيـــن را روانـــش نـــبـــد رهـــنـــمـــون
اگــر شــايـــدي بـــردن ايـــن بـــد بـــه ســـر
بــه مــردي و گــنـــج و بـــه نـــام و هـــنـــر
مــنــوچــهــر كــردي بــديــن پــيـــش دســـت
نــكــردي بــريــن بــر دل خــويــش پـــســـت
يـــكـــي چـــاره بـــايـــد كـــنـــون انـــدريـــن
كــه ايــن بـــد بـــگـــردد ز ايـــران زمـــيـــن
چــنــيــن گــفــت پــس طــوس بــا مــهــتــران
كــــــه اي رزم ديــــــده دلـــــــاور ســـــــران
مـرايـن بـنــد را چــاره اكــنــون يــكــيــســت
بــســازيــم و ايــن كــار دشــوار نـــيـــســـت
هــــيــــونــــي تـــــكـــــاور بـــــر زال ســـــام
بــــبــــايــــد فــــرســــتــــاد و دادن پــــيــــام
كـه گـر سـر بـه گـل داري اكـنـون مــشــوي
يــكــي تــيــز كــن مــغــز و بــنـــمـــاي روي
مــگــر كـــو گـــشـــايـــد لـــب پـــنـــدمـــنـــد
ســـخـــن بـــر دل شـــهـــريــــار بــــلــــنــــد
بـــگـــويـــد كـــه ايــــن اهــــرمــــن داد يــــاد
در ديـــو هــــرگــــز نــــبــــايــــد گــــشــــاد
مـــگـــر زالـــش آرد ازيـــن گـــفـــتـــه بـــاز
و گــــرنــــه ســــرآمــــد نــــشــــان فــــراز
ســخــنــهــا ز هــر گــونــه بــرســاخــتــنــد
هــيـــونـــي تـــكـــاور بـــرون تـــاخـــتـــنـــد
رونـــده هـــمـــي تـــاخـــت تـــا نـــيــــم روز
چـــو آمــــد بــــر زال گــــيــــتــــي فــــروز
چــــنــــيــــن داد از نـــــامـــــداران پـــــيـــــام
كـــه اي نـــامـــور بـــا گـــهـــر پـــور ســــام
يــكــي كــار پــيــش آمــد اكــنــون شــگــفــت
كــه آســـانـــش انـــدازه نـــتـــوان گـــرفـــت
بــريــن كــار گــر تــو نـــبـــنـــدي كـــمـــر
نــه تــن مــانــد ايــدر نـــه بـــوم و نـــه بـــر
يــكــي شــاه را بــر دل انــديــشــه خـــاســـت
بــپـــيـــچـــيـــدش آهـــرمـــن از راه راســـت
بـــه رنـــج نـــيـــاگـــانـــش از بــــاســــتــــان
نــخــواهــد هـــمـــي بـــود هـــمـــداســـتـــان
هـــمـــي گـــنـــج بـــي رنـــج بـــگـــزايــــدش
چـــــرا گـــــاه مـــــازنـــــدران بــــــايــــــدش
اگــــر هــــيــــچ ســــر خـــــاري از آمـــــدن
ســپــهـــبـــد هـــمـــي زود خـــواهـــد شـــدن
هـــمـــي رنـــج تـــو داد خـــواهـــد بـــه بـــاد
كـــه بــــردي ز آغــــاز بــــا كــــي قــــبــــاد
تــو بــا رســتــم شــيــر نــاخــورده ســـيـــر
مــيــان را بــبــســتــي چــو شـــيـــر دلـــيـــر
كــنــون آن هـــمـــه بـــاد شـــد پـــيـــش اوي
بـــه پـــيـــچـــيـــد جـــان بـــدانـــديـــش اوي
چـو بـشـنـيـد دسـتــان بــپــيــچــيــد ســخــت
تــنــش گــشـــت لـــرزان بـــه ســـان درخـــت
هــمــي گــفــت كــاوس خـــودكـــامـــه مـــرد
نــه گــرم آزمــوده ز گـــيـــتـــي نـــه ســـرد
كــســي كــو بــود در جــهــان پـــيـــشـــگـــاه
بــرو بــگــذرد ســال و خــورشــيـــد و مـــاه
كــه مـــانـــد كـــه از تـــيـــغ او در جـــهـــان
بــلــرزانـــد يـــك ســـر كـــهـــان و مـــهـــان
نــبــاشــد شــگــفـــت ار بـــه مـــن نـــگـــرود
شــوم خــســتــه گــر پــنــد مــن نـــشـــنـــود
وريـــن رنــــج آســــان كــــنــــم بــــر دلــــم
از انـــديـــشـــه ي شــــاه دل بــــگــــســــلــــم
نــه از مـــن پـــســـنـــدد جـــهـــان آفـــريـــن
نـــه شـــاه و نـــه گـــردان ايـــران زمـــيــــن
شـــوم گـــويـــمـــش هـــرچ آيـــد ز پـــنــــد
ز مـــن گـــر پـــذيـــرد بـــود ســـودمــــنــــد
وگـــر تـــيـــز گــــردد گــــشــــادســــت راه
تـــهـــمـــتـــن هـــم ايـــدر بـــود بـــا ســـپـــاه
پـــرانـــديـــشـــه بـــود آن شـــب ديـــر بـــاز
چــو خــورشــيــد بــنــمــود تـــاج از فـــراز
كــمــر بــســت و بــنــهــاد ســر ســوي شــاه
بـــزرگـــان بـــرفـــتـــنــــد بــــا او بــــه راه
خـبـر شـد بـه طـوس و بـه گـودرز و گـيــو
بــه رهــام و گــرگـــيـــن و گـــردان نـــيـــو
كــه دســتــان بــه نــزديــك ايــران رســيـــد
درفـــش هـــمــــايــــونــــش آمــــد پــــديــــد
پــــذيــــره شــــدنــــدش ســــران ســـــپـــــاه
ســري كــو كـــشـــد پـــهـــلـــوانـــي كـــلـــاه
چــو دســتــان ســام انــدر آمــد بـــه تـــنـــگ
پـــذيـــره شـــدنـــدش هـــمـــه بـــي درنــــگ
بــرو ســركــشــان آفـــريـــن خـــوانـــدنـــد
ســــوي شــــاه بــــا او هــــمــــي رانــــدنــــد
بــدو گـــفـــت طـــوس اي گـــو ســـرفـــراز
كـــشــــيــــدي چــــنــــيــــن رنــــج راه دراز
ز بــــهــــر بــــزرگــــان ايــــران زمــــيـــــن
بــر آرامـــش ايـــن رنـــج كـــردي گـــزيـــن
هـمــه ســر بــه ســر نــيــك خــواه تــوايــم
ســـتـــوده بــــه فــــر و كــــلــــاه تــــوايــــم
ابـــا نـــامــــداران چــــنــــيــــن گــــفــــت زال
كــه هــركــس كــه او را نــفــرســـود ســـال
هــمــه پـــنـــد پـــيـــرانـــش آيـــد بـــه يـــاد
از آن پـــس دهــــد چــــرخ گــــردانــــش داد
نــشــايــد كــه گـــيـــريـــم ازو پـــنـــد بـــاز
كـزيـن پـنــد مــا نــيــســت خــود بــي نــيــاز
ز پـــنـــد و خـــرد گـــر بـــگـــردد ســــرش
پـــشـــيـــمـــانـــي آيـــد ز گـــيـــتـــي بـــرش
بـــه آواز گـــفـــتـــنــــد مــــا بــــا تــــوايــــم
ز تــو بــگــذرد پــنـــد كـــس نـــشـــنـــويـــم
پند دادن زال كاوس را
هـــمـــي رفــــت پــــيــــش انــــدرون زال زر
پــــس او بـــــزرگـــــان زريـــــن كـــــمـــــر
چــــو كــــاوس را ديــــد دســــتـــــان ســـــام
نــشــســـتـــه بـــر اورنـــگ بـــر شـــادكـــام
بـه كـش كـرده دسـت و سـر افـگـنـده پـســت
هــمـــي رفـــت تـــا جـــايـــگـــاه نـــشـــســـت
چــنــيــن گــفــت كــاي كـــدخـــداي جـــهـــان
ســـرافـــراز بـــر مـــهـــتــــران و مــــهــــان
چـو تـخـت تـو نــشــنــيــد و افــســر نــديــد
نـه چـون بـخـت تـو چــرخ گــردان شــنــيــد
هـــمـــه ســـالـــه پـــيـــروز بـــادي و شــــاد
ســــرت پــــر ز دانــــش دلـــــت پـــــر ز داد
شــــه نــــامــــبــــردار بـــــنـــــواخـــــتــــ ـش
بــر خــويــش بــر تــخــت بــنــشــاخـــتـــش
بـــــپـــــرســــــيــــ ــدش از رنــــــج راه دراز
ز گــــردان و از رســـــتـــــم ســـــرفـــــراز
چـــنـــيـــن گــــفــــت مــــر شــــاه را زال زر
كــه نــوشـــه بـــدي شـــاه و پـــيـــروزگـــر
هــمــه شــاد و روشــن بــه بــخــت تــو انــد
بــرافــراخــتــه ســر بــه تــخـــت تـــو انـــد
از آن پـــس يـــكـــي داســـتـــان كــــرد يــــاد
ســخــن هــاي شـــايـــســـتـــه را درگـــشـــاد
چــنــيــن گـــفـــت كـــاي پـــادشـــاه جـــهـــان
ســــزاوار تــــخــــتــــي و تـــــاج مـــــهـــــان
ز تـــو پـــيـــشـــتـــر پـــادشـــه بـــوده انــــد
كــه ايــن راه هــرگــز نــه پــيـــمـــوده انـــد
كــه بــر ســر مــرا روز چــنــدي گــذشـــت
ســپــهــر از بــر خــاك چــنــدي بــگــشـــت
مــنـــوچـــهـــر شـــد زيـــن جـــهـــان فـــراخ
ازو مــانـــد ايـــدر بـــســـي گـــنـــج و كـــاخ
هـــمـــان زو و بـــا نـــوذر و كـــي قــــبــــاد
چـــه مـــايـــه بـــزرگـــان كـــه داريـــم يـــاد
ابـــا لـــشـــگـــر گـــشـــن و گــــرز گــــران
نــــكــــردنـــــد آهـــــنـــــگ مـــــازنـــــدران
كــه آن خــانــه ي ديــو افــســون گـــرســـت
طــلــســمــســـت وز بـــنـــد جـــادو درســـت
مـر آن را بـه شـمـشـيــر نــتــوان شــكــســت
بــه گــنــج و بــه دانــش نــيــايــد بــه دســت
هــم آن را بــه نــيــرنــگ نــتـــوان گـــشـــاد
مــــده رنــــج و گــــنــــج و درم را بــــبـــــاد
هـــمـــايـــون نـــدارد كـــس آن جــــا شــــدن
وز ايــــدر كـــــنـــــون راي رفـــــتـــــن زدن
ســپــه را بــر آن ســو نــبــايـــد كـــشـــيـــد
ز شــاهــان كــس ايــن راي هــرگــز نــديـــد
گـــريـــن نـــامـــداران تـــرا كـــهـــتــــرنــــد
چــــنــــيــــن بــــنــــده ي دادگــــر داورنــــد
تـــو از خـــون چـــنـــديـــن ســـر نـــامــــدار
ز بـــهـــر فـــزونــــي درخــــتــــي مــــكــــار
كــه بــار و بــلـــنـــديـــش نـــفـــريـــن بـــود
نـــه آيـــيـــن شـــاهـــان پـــيـــشـــيـــن بــــود
چـــنــــيــــن پــــاســــخ آورد كــــاوس بــــاز
كــز انــديــشــه ي تـــو نـــيـــم بـــي نـــيـــاز
ولـــيـــكــــن مــــن از آفــــريــــدون و جــــم
فـــــزونـــــم بـــــه مـــــردي و فـــــر و درم
هــمــان از مــنــوچـــهـــر و از كـــي قـــبـــاد
كــــه مــــازنــــدران را نــــكــــردنــــد يــــاد
ســپــاه و دل و گــنــجــم افـــزون تـــرســـت
جـهــان زيــر شــمــشــيــر تــيــز انــدرســت
چــو بــر دانـــشـــي شـــد گـــشـــاد جـــهـــان
بـــه آهـــن چـــه داريـــم گـــيـــتـــي نـــهـــان
شــــوم شــــان يــــكــــايــــك بـــــه راه آورم
گـــر آيـــيـــن شـــمـــشـــيـــر و گــــاه آورم
اگـــر كـــس نـــمـــانــــم بــــه مــــازنــــدران
وگـــر بـــرنــــهــــم بــــاژ و ســــاو گــــران
چــنــان زار و خــوارنــد بــر چـــشـــم مـــن
چـــه جـــادو چـــه ديـــوان آن انــــجــــمــــن
بــه گـــوش تـــو آيـــد خـــود ايـــن آگـــهـــي
كــزيــشـــان شـــود روي گـــيـــتـــي تـــهـــي
تــو بــا رســتـــم ايـــدر جـــهـــانـــدار بـــاش
نـــگـــهــــبــــان ايــــران و بــــيــــدار بــــاش
جـــهـــان آفـــريـــنـــنـــده يـــار مـــنـــســــت
ســـر نـــره ديـــوان شــــكــــار مــــنــــســــت
گــرايــدونــك يــاره نــبــاشــي بــه جــنـــگ
مـــفـــرمــــاي مــــا را بــــديــــن در درنــــگ
چــو از شــاه بــشــنــيـــد زال ايـــن ســـخـــن
نـــديــــد ايــــچ پــــيــــدا ســــرش را ز بــــن
بــدو گـــفـــت شـــاهـــي و مـــا بـــنـــده ايـــم
بــه دلــســوزگــي بــا تـــو گـــويـــنـــده ايـــم
اگـــر داد فــــرمــــان دهــــي گــــر ســــتــــم
بـــــه راي تـــــو بـــــايـــــد زدن گــــــام و دم
از انــــديــــشــــه دلــــرا بــــپــــرداخــــتــــم
ســـخـــن آنـــچ دانـــســـتــــم انــــداخــــتــــم
نـه مـرگ از تـن خـويـش بـتـوان ســپــوخــت
نـه چـشـم جـهـان كـس بـه ســوزن بــدوخــت
بـپــرهــيــز هــم كــس نــجــســت از نــيــاز
جــهــانــجــوي ازيــن ســه نــيــابـــد جـــواز
هـمـيـشــه جــهــان بــر تــو فــرخــنــده بــاد
مــــبــــادا كــــه پــــنــــد مــــن آيــــدت يــــاد
پــشــيــمــان مــبـــادي ز كـــردار خـــويـــش
بــه تــو بــاد روشـــن دل و ديـــن و كـــيـــش
ســـــبـــــك شـــــاه را زال پـــــدرود كـــــرد
دل از رفـــــتــــــن او پــــــر از دود كــــــرد
بــــرون آمــــد از پــــيــــش كــــاوس شـــــاه
شــده تــيــره بــر چــشـــم او هـــور و مـــاه
بـــرفـــتـــنـــد بــــا او بــــزرگــــان نــــيــــو
چـو طـوس و چـو گـودرز و رهـام و گــيــو
بــه زال آنــگــهــي گــفــت گــيـــو از خـــداي
هــمــي خــواهــم آنــك او بــود رهــنــمـــاي
بـــه جـــايـــي كــــه كــــاوس را دســــت رس
نـــبـــاشـــد نــــدارم مــــر او را بــــه كــــس
ز تــــو دور بــــاد آز و چــــشــــم نــــيــــاز
مـــبــــادا بــــه تــــو دســــت دشــــمــــن دراز
بــه هــر ســو كــه آيــيــم و انــدر شــويـــم
جــز از آفــريــنــت ســخـــن نـــشـــنـــويـــم
پـــس از كـــردگــــار جــــهــــان آفــــريــــن
بــــه تــــو دارد امــــيــــد ايــــران زمــــيــــن
ز بــــهــــر گــــوان رنــــج بــــرداشـــــتـــــي
چـــنــــيــــن راه دشــــوار بــــگــــذاشــــتــــي
به شاهي نشستن كي كاووس
كي قباد چهار پسر داشت: كي كاوس و كي آرش و كي پشين و كي آرمين. چون مرگ را نزديك ديد فرزند بزرگتر خود كاوس را پيش خواند و با وي از داد و دهش و شيوه پادشاهي و سالاري سخن راند و گفت زمان من به آخر رسيده و اكنون هنگام پادشاهي توست . هشدار تا چشم به هم بزني عمر سپري شده . گوئي ديروز بود كه من جوان و شادمان از البرز كوه آمدم . تو نيز جاويد نخواهي ماند . اگر دادگر و پاك راي باشي در سراي ديگر مزد خواهي يافت و اگر سرت در بند آز بيفتد و بيشي بجوئي خويشتن را رنجه خواهي داشت و زندگي را بر خود تلخ و ناخوش خواهي كرد. اين بگفت و چشم از اين جهان فرو بست و كاوس به جاي وي بر تخت شاهي نشست.
سرود مازندران
كي كاوس چون به شاهي رسيد ايران آباد و سپاه خشنود و خزانه از گنج آگنده بود. كي كاوس خود را برتر از همه ديد و والاتر از همه شمرد. روزي در گلزار بر تخت زرين نشسته بود و با بزرگان و پهلوانان باده ميخورد و از برتري و بي همتائي خود ياد ميكرد. ديوي از ديوان مازندران كه خود را بصورت رامشگري در آورده بود بدرگاه آمد و بپرده دار گفت كه وي را رامشگري خوش نواز از مردم مازندران است و آرزوي بندگي شاه را دارد و اگر دستوري باشد سرودي در برابر شاه بخواند و بنوازد. كي كاوس دستور داد و رامشگر در كنار نوازندگان جاي گرفت و سرودي در ستايش مازندران آغاز كرد
كاوس چون اين سرود را شنيد دل در مرز و بوم مازندران بست و انديشه جهانگيري و جنگجوئي در خاطرش افتاد و بر آن شد تا لشكر به مازندران بكشد و آن ديار را كه منزلگاه ديوان بود بگشايد. پس رو به بزرگان و سالاران لشكر كرد و گفت « ما يكسر به بزم دل نهاده ايم و بر آسوده ايم . اما كاهلي شيوه دليران نيست و هنگام آنست كه انديشه رزم كنيم. من از جمشيد و ضحاك و كي قباد در بخت و نژاد برترم. در هنرنمائي و جنگ آزمائي نيز بايد از آنان بگذرم و اينك آهنگ گشودن مازندران دارم.»
پند ناپذيري كي كاوس
بزرگان ايران چون چنين شنيدند چين به روي آوردند و در انديشه فرو رفتند ، چون كسي جنگ با ديوان را در خور نميديد و آرزو نمي كرد . اما كسي را نيز ياراي خلاف نبود. گفتند « ما كهترانيم و بفرمان شاه ايستاده ايم.» اما اندكي بعد بزرگان و سرداران ايران چون توس و كشواد و گودرز و گيو و خراد و گرگين و بهرام انجمن كردند و درسخن شاه راي زدند و بيم و ناخشنودي خود را آشكار ساختند و گفتند « اگر كي كاوس سخني را كه هنگام باده خواري گفته است دنبال كند زيان و هلاك را بر ما و بر ايران خريده است و اين مرز و بوم را به دست نيستي سپرده است ، كه جمشيد با آن فر و شكوه و با آنكه ديو و مرغ و پري در فرمانش بودند انديشه نبرد با ديوان مازندران را به دل راه نداد و فريدون كه آنهمه دانش و افسون داشت اين آرزو را در سر نپر وراند. اگر دست يافتن به ديوان مازندران به مردي و دليري و گنج و گهر بر ميامد منوچهر رزمجو بدان دست مي برد و همت خود را از آن وا نمي گرفت. اكنون بايد چاره اي انديشيد تا اين بد از ايران زمين بگردد وآسيب از ما دور شود.»
آمدن زال به درگاه كي كاوس
توس گفت« اي مهتران، كي كاوس از ما سخن نمي شنود. چاره آنست كه پيكي تيز تك نزد زال زر به زابل بفرستيم و او را از آنچه رفته است آگاه كنيم و ازو بخواهيم تا به در گاه بيايد و كي كاوس را از بيم انديشه اي كه در سرش افتاده آگاه كند و او را از بردن سپاه به مازندران و در افتادن با ديوان باز دارد .» چنين كردند و پيكي تندرو پيام بزرگان ايران را به زال رسانيد. زال در انديشه شد و با خود گفت «كي كاوس شاهي جوان و خود كامه است و گرم و سرد روزگار را نچشيده و جهاني به خدمت او كمر بسته و بزرگ و كوچك از بيم تيغش لرزان است . دور نيست كه سخن ما را نشنود و مرا آزرده سازد . اما شايسته نيست كه من سر از آنچه به گردن دارم بپيچم و سخن راست را نگويم. اين را نه خداوند از من مي پذيرد و نه شاه و بزرگان ايران زمين مي پسندند. پس من چنانكه دلاوران ايران خواسته اند به درگاه شاهنشاه ميروم. اگر از من سخن پذيرفت كه سود با اوست و اگر نپذيرفت و با من تيز شد مرا باكي نيست. فرزند برومندم رستم با سپاه در اينجا استوار است.» شب را پر انديشه بروز آورد و بامداد رو به درگاه كاوس گذاشت. بزرگان ايران به پيشواز او شتافتند و بر او آفرين خواندند و همگي در پي او نزد كاوس رفتند. كاوس زال را گرم پذيرفت و نزد خود بر تخت شاهي نشاند و از رنج راه و پهلوانان زابل و رستم سر افراز پرسيد. آنگاه زال سخن ساز كرد و گفت «شنيدم كه شاه آهنگ مازندران دارد. بر من سالهاي بسيار گذشته و عمري دراز نگران گردش سپهر بوده ام و شاهاني چون منوچهر و زو و نوذر و كي قباد را بندگي كرده ام. هيچيك از اين شاهان انديشه گرفتن مازندران را به خود راه نداند،
هر چند پهلوانان و نامداران در گاه تو همه از تو كمترند اما اينان نيز همه بنده جهان آفرين اند، شايسته نيست كه خون آنان در راه زياده جوئي بريزد . درختي كه از خون آنان برويد بري جز نفرين نخواهد داشت و آئين شاهان آنرا روا نميدارد.»
خود كامگي كاوس
اما كاوس سري پر باد داشت. باز همان سخنان را آغاز كرد كه « من از جمشيد و فريدون و كي قباد برتر و نيرومند ترم و ديوان مازندران را بچيزي نمي شمارم و آنان همه را بشمشير از ميان برخواهم داشت و آگاهي آن به تو خواهيد رسيد . اگر تو در جنگ يار و همگام من نيستي مرا به درنگ مخوان. تو و رستم در ايران بمانيد و نگاهبان كشور باشيد.» زال بيش از اين سخن را سودمند نديد. گفت « تو شاهي و ما بندگانيم. اگر سخني گفتيم از داد جوئي و دلسوزي بود. اكنون آنچه مي دانستم گفتم و آنچه شدني است خواهد شد. تا كنون نه كسي به تدبير از مرگ جسته است و نه به پرهيز از نياز. جهان بر تو فرخنده باد . اميدم آنست كه پشيماني نبيني و چنان نشود كه پند من به يادت آيد.» آنگاه زال بزرگان ايران چون توس و گيو و گودرز را در كنار گرفت ت و بدرود كرد و رهسپار سيستان شد.
كي قباد چهار پسر داشت: كي كاوس و كي آرش و كي پشين و كي آرمين. چون مرگ را نزديك ديد فرزند بزرگتر خود كاوس را پيش خواند و با وي از داد و دهش و شيوه پادشاهي و سالاري سخن راند و گفت زمان من به آخر رسيده و اكنون هنگام پادشاهي توست . هشدار تا چشم به هم بزني عمر سپري شده . گوئي ديروز بود كه من جوان و شادمان از البرز كوه آمدم . تو نيز جاويد نخواهي ماند . اگر دادگر و پاك راي باشي در سراي ديگر مزد خواهي يافت و اگر سرت در بند آز بيفتد و بيشي بجوئي خويشتن را رنجه خواهي داشت و زندگي را بر خود تلخ و ناخوش خواهي كرد. اين بگفت و چشم از اين جهان فرو بست و كاوس به جاي وي بر تخت شاهي نشست.
سرود مازندران
كي كاوس چون به شاهي رسيد ايران آباد و سپاه خشنود و خزانه از گنج آگنده بود. كي كاوس خود را برتر از همه ديد و والاتر از همه شمرد. روزي در گلزار بر تخت زرين نشسته بود و با بزرگان و پهلوانان باده ميخورد و از برتري و بي همتائي خود ياد ميكرد. ديوي از ديوان مازندران كه خود را بصورت رامشگري در آورده بود بدرگاه آمد و بپرده دار گفت كه وي را رامشگري خوش نواز از مردم مازندران است و آرزوي بندگي شاه را دارد و اگر دستوري باشد سرودي در برابر شاه بخواند و بنوازد. كي كاوس دستور داد و رامشگر در كنار نوازندگان جاي گرفت و سرودي در ستايش مازندران آغاز كرد
كاوس چون اين سرود را شنيد دل در مرز و بوم مازندران بست و انديشه جهانگيري و جنگجوئي در خاطرش افتاد و بر آن شد تا لشكر به مازندران بكشد و آن ديار را كه منزلگاه ديوان بود بگشايد. پس رو به بزرگان و سالاران لشكر كرد و گفت « ما يكسر به بزم دل نهاده ايم و بر آسوده ايم . اما كاهلي شيوه دليران نيست و هنگام آنست كه انديشه رزم كنيم. من از جمشيد و ضحاك و كي قباد در بخت و نژاد برترم. در هنرنمائي و جنگ آزمائي نيز بايد از آنان بگذرم و اينك آهنگ گشودن مازندران دارم.»
پند ناپذيري كي كاوس
بزرگان ايران چون چنين شنيدند چين به روي آوردند و در انديشه فرو رفتند ، چون كسي جنگ با ديوان را در خور نميديد و آرزو نمي كرد . اما كسي را نيز ياراي خلاف نبود. گفتند « ما كهترانيم و بفرمان شاه ايستاده ايم.» اما اندكي بعد بزرگان و سرداران ايران چون توس و كشواد و گودرز و گيو و خراد و گرگين و بهرام انجمن كردند و درسخن شاه راي زدند و بيم و ناخشنودي خود را آشكار ساختند و گفتند « اگر كي كاوس سخني را كه هنگام باده خواري گفته است دنبال كند زيان و هلاك را بر ما و بر ايران خريده است و اين مرز و بوم را به دست نيستي سپرده است ، كه جمشيد با آن فر و شكوه و با آنكه ديو و مرغ و پري در فرمانش بودند انديشه نبرد با ديوان مازندران را به دل راه نداد و فريدون كه آنهمه دانش و افسون داشت اين آرزو را در سر نپر وراند. اگر دست يافتن به ديوان مازندران به مردي و دليري و گنج و گهر بر ميامد منوچهر رزمجو بدان دست مي برد و همت خود را از آن وا نمي گرفت. اكنون بايد چاره اي انديشيد تا اين بد از ايران زمين بگردد وآسيب از ما دور شود.»
آمدن زال به درگاه كي كاوس
توس گفت« اي مهتران، كي كاوس از ما سخن نمي شنود. چاره آنست كه پيكي تيز تك نزد زال زر به زابل بفرستيم و او را از آنچه رفته است آگاه كنيم و ازو بخواهيم تا به در گاه بيايد و كي كاوس را از بيم انديشه اي كه در سرش افتاده آگاه كند و او را از بردن سپاه به مازندران و در افتادن با ديوان باز دارد .» چنين كردند و پيكي تندرو پيام بزرگان ايران را به زال رسانيد. زال در انديشه شد و با خود گفت «كي كاوس شاهي جوان و خود كامه است و گرم و سرد روزگار را نچشيده و جهاني به خدمت او كمر بسته و بزرگ و كوچك از بيم تيغش لرزان است . دور نيست كه سخن ما را نشنود و مرا آزرده سازد . اما شايسته نيست كه من سر از آنچه به گردن دارم بپيچم و سخن راست را نگويم. اين را نه خداوند از من مي پذيرد و نه شاه و بزرگان ايران زمين مي پسندند. پس من چنانكه دلاوران ايران خواسته اند به درگاه شاهنشاه ميروم. اگر از من سخن پذيرفت كه سود با اوست و اگر نپذيرفت و با من تيز شد مرا باكي نيست. فرزند برومندم رستم با سپاه در اينجا استوار است.» شب را پر انديشه بروز آورد و بامداد رو به درگاه كاوس گذاشت. بزرگان ايران به پيشواز او شتافتند و بر او آفرين خواندند و همگي در پي او نزد كاوس رفتند. كاوس زال را گرم پذيرفت و نزد خود بر تخت شاهي نشاند و از رنج راه و پهلوانان زابل و رستم سر افراز پرسيد. آنگاه زال سخن ساز كرد و گفت «شنيدم كه شاه آهنگ مازندران دارد. بر من سالهاي بسيار گذشته و عمري دراز نگران گردش سپهر بوده ام و شاهاني چون منوچهر و زو و نوذر و كي قباد را بندگي كرده ام. هيچيك از اين شاهان انديشه گرفتن مازندران را به خود راه نداند،
هر چند پهلوانان و نامداران در گاه تو همه از تو كمترند اما اينان نيز همه بنده جهان آفرين اند، شايسته نيست كه خون آنان در راه زياده جوئي بريزد . درختي كه از خون آنان برويد بري جز نفرين نخواهد داشت و آئين شاهان آنرا روا نميدارد.»
خود كامگي كاوس
اما كاوس سري پر باد داشت. باز همان سخنان را آغاز كرد كه « من از جمشيد و فريدون و كي قباد برتر و نيرومند ترم و ديوان مازندران را بچيزي نمي شمارم و آنان همه را بشمشير از ميان برخواهم داشت و آگاهي آن به تو خواهيد رسيد . اگر تو در جنگ يار و همگام من نيستي مرا به درنگ مخوان. تو و رستم در ايران بمانيد و نگاهبان كشور باشيد.» زال بيش از اين سخن را سودمند نديد. گفت « تو شاهي و ما بندگانيم. اگر سخني گفتيم از داد جوئي و دلسوزي بود. اكنون آنچه مي دانستم گفتم و آنچه شدني است خواهد شد. تا كنون نه كسي به تدبير از مرگ جسته است و نه به پرهيز از نياز. جهان بر تو فرخنده باد . اميدم آنست كه پشيماني نبيني و چنان نشود كه پند من به يادت آيد.» آنگاه زال بزرگان ايران چون توس و گيو و گودرز را در كنار گرفت ت و بدرود كرد و رهسپار سيستان شد.
--------
تاختن كي كاوس به مازندران
كاوس فرمان داد تا توس و گودرز سپاه را آماده تاختن كنند. كار درگاه و كشور را به ميلاد سپرد و گفت « اگر گزندي پيش آيد خود دست به تيغ مبر و از زال و رستم چاره بجو.» روز ديگر آواي كوس بر خاست و لشكر كاوس رو به مازندران آورد . چون به دامنه كوه اسپروز رسيدند كاوس در آنجا خيمه زد و لشكر بنه بر زمين نهاد . شب به بزم نشستند و بامداد كاوس گيو را گفت كه « از لشكر هزار تن مرد جنگي بگزين و با آنان به مازندران بتاز . هيچكس را زنهار مده و يك تن را از كودك و پير و جوان زنده مگذار و هر آبادي را كه ديدي بسوز و ويران كن و جهان را از جادو بپردار.» گيو با هزار تن مرد جنگي به مازندران تاخت و تيغ در ميان مردم آن سامان گذاشت و بسوختن و غارت شهرها دست برد و زهر مرگ در جان مردم ريخت. آنگاه به شهري خرم رسيد چون بهشت آراسته با مردمي نيكچهره و توانگر و خزانه اي آباد و پرزر و گوهر. خبر به كاوس فرستادند كه بشهري چنين خرم رسيديم . گوئي بهشت است، پر گنج و پر گل و پر خواسته و چنان كه مي خواستي.
از آنسو خبر به شاه مازندران رسيد . جان و دلش پر درد شد . سنجه، ديوي از ديوان مازندران ، بر درگاه او بود. شاه مازندران گفت « برخيز و خود را چون باد به ديو سفيد برسان و بگو ايرانيان بر ما تاخته و شهرهاي ما را سوخته اند. اگر درنگ كني و بفرياد نرسي پس از اين يك تن را در مرز و بوم مازندران زنده نخواهي يافت.» سنجه چون باد خود را به ديو سفيد رسانيد و پيغام گزارد.
اين بگفت و چون كوهي از جا برخاست. از آن سوي كاوس چون خبر آراستگي و فريبندگي آن شهر را شنيد با سپاه خود رو براه نهاد و تازان به آن شهر رسيد و در آن جايگاه خرم سرا پرده زد و بر تختي از بلور نشست و بزرگان ايران گردا گرد او جاي گرفتند. كاوس گفت « اي مهتران، شما هم نيكخواه و فرمانبردار منيد. شكست در مردم مازندران افتاده است؛ اكنون هنگام آنست كه شاه مازندران را به دست بياورم و ديوان را يكسره بر اندازم. اما به نامه و پيغام نياز نيست. چون فردا برآيد يكسر به مازندران مي تازيم و شاه و لشكرش را نابود مي كنيم و سر دشمنان را به پاي ستوران مي كوبيم و سراسر اين كشور را مي گشائيم و ديوان را تباه مي كنيم.» بزرگان ايران سر به زمين نهادند و بر شاه آفرين خواندند و گفتند « ما مردان جنگي پرورده گنج شاهيم. جان خود را در گام شاهنشاه مي گذاريم و بجاي يك رزم ده رزم را كمر بسته ايم و پيروزي ما راست ، مگر آنكه ديو سفيد كه سالار ديوان است به پيكار در آيد ، كه او ديوي كوه پيكر و رزمنده و ستمكاره و پرجادوست. اگر او دست از جنگ بر دارد دمار از ديوان ديگر برخواهيم آورد.
جادوي ديو سفيد
چون شب فرا رسيد ناگاه ابري تيره برخاست و جهان را چون درياي قير سياه كرد. دودي تيره بر آسمان خيمه زد و سنگ و خشت از آسمان باريدن گرفت. چشمها تار شد و لشكر ايران پريشان و پراكنده گرديد. چون روز رسيد چشم دو بهره از سپاه ايران تيره شده بود و شكست در ميان آنان افتاده و گنج بباد رفته و گروهي ببند در آمده بودند. كاوس خيره و پشيمان سخن زال را بياد آورد و با خود گفت « دستور دانا از گنج بهتر است. دريغا كه پند زال پير را نشنيديم و اكنون چنين دربند بلا افتادم.» هفت روز به رنج و سختي و تيره چشمي گذشت. هشتم روز ديو سفيد بغريد و پيش راند و بكاوس گفت « اي شاه بيهوده و بي بر، تو همه در انديشه برتري بودي و چشم در سرزمين مازندران دوختي. چون پيل مست تنها نيروي خود را شناختي و ديگران را بكس نگرفتي. چندين مردم را بر خاك انداختي يا برده كردي. هيچ مرا بياد نياوردي. اكنون به آنچه سزاي توست رسيدي.» سپس دوازده هزار تن از ديوان خنجر گذار را برگزيد و ايرانيان را به آنان سپرد تا دربند نگاهدارند و راه گريز را بر آنان ببندند تا در سختي شكنجه ببينند. آنگاه گنج و خواسته و گوهر و آنچه از سپاه كاوس بدست افتاد بود به ارژنگ سالار سپاه مازندران سپرد و گفت « اينها را نزد شاه مازندران ببر و بگو كه از اهريمن خشنود باش كه من آنچه بايست بجا آوردم و چشم ايرانيان را تيره كردم و آنان را بند آوردم. اما آنان را نكشتم تا فراز و نشيب روزگار را بشناسد و رنج شكست بر آنان آسان نشود.» چون اين كرده شد ديو سفيد بجاي خود بازگشت و كاوس شاه پريشان و خسته جگر در مازندران گرفتار ماند.
پيغام كاوس بزال و رستم
كاوس چاره در آگاه كردن زال و رستم ديد. پس در نهان سواري تيز تك را رهسپار زابل كرد و به زال پيغام فرستاد كه « از بخت بد ديوان بر ما پيروز شدند و آن لشكر نامدار زبون گشت و چشمها تيره شد و تاج و تخت ايران نگونسار گرديد و من در چنگ اهريمن گرفتارم . چون پند تو هوشمند را بياد مياورم باد سرد از جگر ميكشم كه چرا سخن ترا نشنيدم و چنين گرفتار شدم.» زال چون پيغام كي كاوس را شنيد غمين و پر انديشه شد. اما سخن را از ديگران نهان داشت و رستم را نزد خود خواند و گفت « اي فرزند دلاور، ديگر هنگام آن نيست كه زابل آسوده بنشينيم و در انديشه كار خود باشيم. شاه ايران در دم اژدها گرفتار است و بلائي سخت بر ايرانيان فرود آمده. بايد كه هم اكنون رخش را زين كني و به تيغ جهانگير، كين از دشمن بخواهي كه روزگار ترا از بهر چنين روزي پروريده است. سال من از دويست گذشته و به پيري رسيده ام. چنين دليريها زيبنده توست. توئي كه دريا را بخون مي كشي و كوه را به بانگ غرنده ات پست مي كني. بشتاب و ارژنگ و ديو سپيد را از جان نوميد كن و گردن شاه مازندران را بگرز گران بشكن.»
رستم گفت « اي پدر نامدار ، ميان اين دو پادشاهي راهي دراز است. من چگونه بايد اين راه را به سپارم؟» زال گفت « ميان دو پادشاهي دو راه است: يكي درازتر كه كاوس رفت و ديگري كوتاه تر و دشوارتر پر از شير و ديو و جادو . تو راه كمتر و پرخطر را برگزين و شگفتي هاي آنرا ببين. هر چند راهي دشوار است اما جهان آفرين يار تو خواهد بود و پي رخش آنرا خواهم سپرد . من پيش يزدان براي تو نيايش خواهم كرد مگر تندرست نزد من باز آئي و يال و كوپال ترا باز بينم. اما اگر مرگ تو به دست ديو است از سرنوشت گريز نيست و هيچكس در اين جهان پايدار نخواهد ماند و آنكه نامش در جهان بلند شد از خطر انديشه ندارد.»
رستم گفت« من كمر به فرمان تو بسته دارم و هر چند به پاي خويش در دوزخ خراميدن و از زندگي سير ناشده در كام شير درنده رفتن را بزرگان پيشين درست نشمرده اند من به ياري كردگار طلسم وتن جاويدان را مي شكنم و تن و جان خود را در راه اين فرمان مي گذارم و ارژنگ و سنجه و پولاد غندي و بيد و ديو سفيد هيچيك را زنده نميگذارم.»
پس رستم ببر بيان را به تن كرد و سلاح بر داشت و چون پيل بر رخش بر آمد. مادرش رودابه آب را از ديده روان كرد كه ميروي و مرا در غم خود ميگذاري. رستم گفت « اي مادر نيكخوي ، من آرزوي خود را بر اين فرمان نبايد بگزينم. بخش من از روزگار چنين شد، تو جان و تن مرا به يزدان بسپار و خرسند باش.»
هفت خوان ,,خوان اول: بيشه شير
رستم براي رها كردن كاووس از بند ديوان بر رخش نشست و به شتاب روبراه گذاشت. رخش شب و روز مي تاخت و رستم دو روز راه را به يك روز مي بريد، تا آنكه رستم گرسنه شد و تنش جوياي خورش گرديد. دشتي پر گور پديدار شد . رستم پي بر رخش فشرد و كمند انداخت و گوري را به بند در آورد. با پيكان تير آتشي بر افروخت و گور را بريان كرد و بخورد. آنگاه لگام از سر رخش باز كرد و او را به چرا رها ساخت و خود به نيستاني كه نزديك در آمد و آنرا بستر خواب ساخت و جاي بيم را ايمن گمان برد و به خفت بر آسود.
اما آن نيستان بيشه شير بود. چون پاسي از شب گذشت شير درنده به كنام خود باز آمد . پيلتن را بر بستر ني خفته و رخش را در كنار او چمان ديد. با خود گفت نخست بايد اسب را بشكنم و آنگاه سوار را بدرم. پس بسوي رخش حمله برد. رخش چون آتش بجوشيد و دو دست را بر آورد و بر سر شير زد و دندان بر پشت آن فرو برد . چندان شير را بر خاك زد تا وي را ناتوان كرد و از هم دريد.
رستم بيدار شد، ديد شير دمان را رخش از پاي در آورده. گفت« اي رخش ناهوشيار، كه گفت كه تو با شير كارزار كني؟ اگر بدست شير كشته ميشدي من اين خود و كمند و كمان و گرز و تيغ و ببر بيان را چگونه پياده به مازندران مي كشيدم؟ » اين بگفت و دوباره بخفت و تا بامداد بر آسود.
--------
خوان دوم: بيابان بي آب
چون خورشيد سر از كوه بر زد تهمتن بر خاست و تن رخش را تيمار كرد و زين بر وي گذاشت و روي براه آورد . چون زماني راه سپرد بيابياني بي آب و سوزان پيش آمد. گرماي راه چنان بود كه اگر مرغ بر آن مي گذشت بريان ميشد. زبان رستم چاك چاك شد و تن رخش از تاب رفت. رستم پياده شد و زوبين در دست چون مستان راه مي پيمود. بيابان دراز و گرما زورمند و چاره ناپيدا بود. رستم به ستوه آمد و رو به آسمان كرد و گفت« اي داور داروگر ، رنج و آسايش همه از توست. اگر از رنج من خشنودي رنج من بسيار شد . من اين رنج را بر خود خريدم مگر كردگار شاه كاووس را زنهار دهد و ايرانيان را از چنگال ديو برهاند كه همه پرستندگان و بندگان يزدان اند. من جان و تن د ر راه رهائي آنان گذاشتم. تو كه دادگري و ستم ديدگان را در سختي ياوري كار مرا مگردان ورنج مرابباد مده. مرا دستگيري كن و دل زال پير را بر من مسوزان.» همچنان مي رفت و با جهان آفرين در نيايش بود، اما روزنه اميدي پديدار نبود و هردم توانش كاسته تر ميشد. مرگ را در نظر آورد و بدريغ با خود گفت« اگر كارم با لشكري مي افتاد شير وار به پيكار آنان مي رفتم و به يك حمله آنانرا نابود مي ساختم. اگر كوه پيش مي آمد بگرز گران كوه را فرو مي كوفتم و پست ميكردم و اگر رود جيحون بر من ميغريد به نيروي خداداد در خاكش فرو ميبردم. ولي با راه دراز و بي آب و گرماي سوزان دليري و مردي چه سود دارد و مرگي را كه چنين روي آرد چه چاره ميتوان كرد؟»
درين سخن بود كه تن پيلوارش از رنج راه تشنگي سست و نزار شد و ناتوان بر خاك گرم افتاد. ناگاه ديد ميشي از كنار او گذشت. از ديدن ميش اميدي در دل رستم پديد آمد و انديشيد كه ميش بايد آبشخوري نزديك داشته باشد. نيرو كرد و از جاي بر خاست و در پي ميش براه افتاد. ميش وي را بكنار چشمه اي رهنمون شد . رستم دانست كه اين ياوري از جهان آفرين به وي رسيده است . بر ميش آفرين خواند و از آب پاك نوشيد و سيراب شد. آنگاه زين از رخش جدا كرد و وي را در آب چشمه شست و تيمار كرد و سپس در پي خورش به شكار گور رفت. گوري را بريان ساخت و بخورد و آهنگ خواب كرد. پيش از خواب رو بر رخش كرد و گفت « مبادا تا من خفته ام با كسي به ستيزي و با شير و ديو پيكار كني . اگر دشمن پيش آمد نزد من بتاز و مرا آگاه كن.»
خوان سوم: جنگ با اژدها
رخش تا نيمه شب در چرا بود. اما دشتي كه رستم بر آن خفته بود آرامگاه اژدهائي بود كه از بيمش شير و پيل و ديو ياراي گذشتن بر آن دشت نداشتند. چون اژدها به آرامگاه خود باز آمد رستم را خفته و رخش را در چرا ديد. در شگفت ماند كه چگونه كسي به خود دل داده و بر آن دشت گذشته . دمان رو بسوي رخش گذاشت. رخش بي درنگ به بالين رستم تاخت و سم روئين بر خاك كوفت و دم افشاند و شيهه زد. رستم از خواب جست و انديشه پيكار در سرش دويد. اما اژدها ناگهان به افسون ناپديد شد. رستم گرد خود به بيابان نظر كرد و چيزي نديد. با رخش تند شد كه چرا وي را از خواب باز داشته است و دوباره سر بر بالين گذاشت و بخواب رفت. اژدها باز از تاريكي بيرون آمد . رخش باز به سوي رستم تاخت و سم بر زمين كوفت و خاك بر افشاند . رستم بيدار شد و بر بيابان نگه كرد و باز چيزي نديد . دژم شد و به رخش گفت « درين شب تيره انديشه خواب نداري و مرا نيز بيدار مي خواهي . اگر اين بار مرا از خواب باز داري سرت را به شمشير تيز از تن جدا ميكنم و خود پياده به مازندران مي روم . گفتم اگر دشمني پيش آمد با وي مستيز و كار را به من واگذار . نگفتم مرا بي خواب كن. زنهار تا ديگر مرا از خواب بر نينگيزي.» سوم بار اژدها غران پديدار شد و از دم آتش فرو ريخت. رخش از چراگاه بيرون دويد اما از بيم رستم و اژدها نمي دانست چه كند كه اژدها زورمند و رستم تيز خشم بود.
سر انجام مهر رستم او را به بالين تهمتن كشيد . چون باد پيش رستم تاخت و خروشيد و جوشيد و زمين را بسم خود چاك كرد. رستم از خواب خوش بر جست و با رخش بر آشفت. اما جهان آفرين چنان كرد كه اين بار زمين از پنهان ساختن اژدها سر باز زد. در تيرگي شب چشم رستم به اژدها افتاد. تيغ از نيام كشيد و چون ابر بهار غريد و بسوي اژدها تاخت و گفت « نامت چيست، كه جهان بر تو سر آمد. ميخواهم كه بي نام بدست من كشته نشوي.» اژدها غريد و گفت « عقاب را ياراي پريدن بر اين دشت نيست و ستاره اين زمين را بخواب نمي بيند. تو جان بدست مرگ سپردي كه پا درين دشت گذاشتي. نامت چيست؟ جان آن است كه مادر بر تو بگريد.»
تهمتن گفت« من رستم دستان از خاندان نيرمم و به تنهائي لشكري كينه ورم. باش تا دستبرد مردان را ببيني.» اين بگفت و به اژدها حمله برد. اژدها زورمند بود و چنان با تهمتن در آويخت كه گوئي پيروز خواهد شد. رخش چون چنين ديد ناگاه بر جست و دندان در تن اژدها فرو برد و پوست او را چون شير از هم به دريد. رستم از رخش خيره ماند . تيغ بر كشيد و سر از تن اژدها جدا كرد . رودي از خون بر زمين فرو ريخت و تن اژدها چون لخت كوهي بي جان بر زمين افتاد . رستم جهان آفرين را ياد كرد و سپاس گفت . در آب رفت و سرو تن بشست و بر رخش نشست و باز رو براه نهاد .
خوان چهارم: زن جادو
رستم پويان در راه دراز ميراند تا آنكه به چشمه ساري رسيد پر گل و گياه و فرح بخش. خواني آراسته در كنار چشمه گسترده بود و بره اي بريان با ديگر خوردنيها در آن جاي داشت. جامي زرين پر از باده نيز در كنار خوان ديد. رستم شاد شد و بي خبر از آنكه خوان ديوان است فرود آمد و بر خوان نشست و جام باده را نيز نوش كرد . سازي در كنار جام بود . آنرا بر گرفت و سرودي نغز در وصف زندگي خويش خواندن گرفت:
كه آوازه بد نشان رستم است
كه از روز شاديش بهره كم است
همه جاي جنگ است ميدان اوي
بيابان و كوه است بستان اوي
همه جنگ با ديو و نر اژدها
ز ديو و بيابان نيابد رها
مي و جام و بو يا گل و مرغزار
نكردست بخشش مرا روزگار
هميشه بجنگ نهنگ اندرم
دگر با پلنگان بجنگ اندرم.
آواز رستم و ساز وي به گوش پيرزن جادو رسيد. بي درنگ خود را بر صورت زن جوان زيبائي بياراست و پر از رنگ و بوي نزد رستم خراميد . رستم از ديدار وي شاد شد و بر او آفرين خواند و يزدان را بسپاس اين ديدار نيايش گرفت. چون نام يزدان بر زبان رستم گذشت ناگاه چهره زن جادو دگرگونه شد و صورت سياه اهريمني اش پديدار گرديد . رستم تيز در او نگاه كرد و دريافت كه زني جادوست. زن جادو خواست كه بگريزد . اما رستم كمند انداخت و سر او را سبك به بند آورد . ديد گنده پيري پر آرژنگ و پر نيرنگ است. خنجر از كمر گشود و او را از ميانه به دو نيم كرد.
-----
خوان پنجم: جنگ با اولاد
رستم از آنجا باز راه دراز را در پيش گرفت و تا شب ميرفت و شب تيره را نيز همه ره سپرد. بامداد به سرزميني سبز و خرم و پر آب رسيد. همه شب رانده بود و از سختي راه جامعه اش به خوي آغشته بود و به آسايش نياز داشت. ببر بيان را از تن بدر كرد و خود را از سر برداشت و هر دو را در آفتاب نهاد و چون خشك شد دوباره پوشيد و لگام از سر رخش برداشت و او را در سبزه زار رها كرد و بستري از گياه ساخت و سپر را زير سرو تيغ را كنار خويش گذاشت و در خواب رفت.
دشتبان چون رخش را در سبزه زار ديد خشم گرفت و دمان پيش دويد و چوبي گرم بر پاي رخش كوفت و چون تهمتن از خواب بيدار شد به او گفت « اي اهرمن، چرا اسب خود را در كشت زار رها كردي و از رنج من بر گرفتي؟» رستم از گفتار او تيز شد و بر جست و دو گوش دشتبان را بدست گرفت و بيفشرد و بي آنكه سخن بگويد از بن بر كند. دشتبان فرياد كنان گوشهاي خود را بر گرفت و با سرو دست پر از خون نزد « اولاد» شتافت كه در آن سامان سالار و پهلوان بود. خروش بر آورد كه مردي غول پيكر با جوشن پلنگينه و خود آهنيين چون اژدها بر سبزه خفته بود و اسب خود را در كشت زارها رها كرده بود. رفتم تا اسب او را برانم بر جست و دو گوش مرا چنين بر كند. اولاد با پهلوانان خود آهنگ شكار داشت. عنان را بسوي رستم پيچيد تا وي را كيفر كند.
اولاد و لشكرش نزديك رستم رسيدند. تهمتن بر رخش بر آمد و تيغ در دست گرفت و چون ابر غرنده رو بسوي او لاد گذاشت . چون فراز يكديگر رسيدند اولاد بانگ بر آورد كه « كيستي و نام تو چيست و پادشاهت كيست؟ چرا گوش اين دشتبان را كنده اي و اسب خود را در كشتزار رها كرده اي . هم اكنون جهان را بر تو سياه مي كنم و كلاه ترا به خاك مي رسانم.»
رستم گفت « نام من ابر است ، اگر ابر چنگال شير داشته باشد و بجاي باران تيغ ونيزه ببارد. نام من اگر به گوشت برسد خونت خواهد فسرد. پيداست كه مادرت تو را براي كفن زاده است.» اين بگفت و تيغ آب دار را از نيام بيرون كشيد و چون شيري كه در ميان رمه افتد در ميان پهلوانان اولاد افتاد. بهر زهر شمشير دو سر از تن جدا ميكرد. به اندك زماني لشكر او لاد پراگنده و گريزان شد و رستم كمند بر بازو چون پيل دژم در پي ايشان مي تاخت . چون رخش به اولاد نزديك شد رستم كمند كياني را پرتاب كرد و سر پهلوان را در كمند آورد. او را از اسب به زير كشيد و دو دستش را بست و خود بر رخش سوار شد. آنگاه به اولاد گفت « جان تو در دست منست. اگر راستي پيشه كني و جاي ديو سفيد و پولاد غندي را به من بنمائي و بگوئي كاووس شاه كجا در بند است از من نيكي خواهي ديد و چون تاج و تخت را به گرز گران از شاه مازندران بگيريم ترا بر اين مرز و بوم پادشاه مي كنم. اما اگر كژي و ناراستي پيش گيري رود خون از چشمانت روان خواهم كرد. » اولاد گفت« اي دلير، مغزت را از خشم بپرداز و جان مرا بر من ببخش . من رهنمون تو خواهم بود و خوان ديوان و جايگاه كاوس را يك يك به تو خواهم نمود . از اينجا تا نزد كاوس شاه صد فرسنگ است و از آنجا تا جايگاه ديوان صد فرسنگ ديگر است، همه راهي دشوار. از ديوان دوازده هزار پاسبان ايرانيان اند. بيد و سنجه سالار ديوان اند و پولاد غندي سپهدار ايشان است. سر همه نره ديوان ديو سفيد است كه پيكري چون كوه دارد و همه از بيمش لرزان اند . تو با چنين برز و بالا و دست و عنان و با چنين گرز و سنان شايسته نيست با ديو سفيد در آويزي و جان خود را در بيم بيندازي. چون از جايگاه ديوان بگذري دشت سنگلاخ است كه آهو را نيز ياراي دويدن بر آن نيست. پس از آن رودي پر آب است كه دو فرسنگ پهنا دارد و از نره ديوان « كنارنگ» نگهبان آن است . آنسوي رود سرزمين « بز گوشان» و « نرم پايان» تا سيصد فرسنگ گسترده است و از آن پس تا شاه نشين مازندران باز فرسنگها ي دراز و دشوار در پيش است. شاه مازندران را هزاران هزارسوار است، همه با سلاح و آراسته. تنها هزار و دويست پيل جنگي دارد. تو تنهائي و اگر از پولاد هم باشي ميسائي.»
رستم خنديد و گفت « تو انديشه مدار و تنها راه را بر من بنماي.
ببيني كزين يك تن پيلتن
چه آيد بدان نامدار انجمن
به نيروي يزدان پيروز گر
ببخت و به شمشير و تير و هنر
چو بينند تاو برو يال من
بجنگ اندرون زخم و كوپال من
بدرد پي و پوستشان از نهيب
عنان را ندانند باز از ركيب
اكنون بشتاب و مرا به جايگاه كاووس رهبري كن.»
رستم و اولاد شب و روز مي تاختند و تا به دامنه كوه اسپروز، آنجا كه كاوس با ديوان نبرد كرده و از ديوان آسيب ديده بود، رسيدند.
خوان ششم: جنگ با ارژنگ ديو
چون نيمه اي از شب گذشت از سوي مازندران خروش بر آمد و به هر گوشه شمعي روشن شد و آتش افروخته گرديد . تهمتن از اولاد پرسيد « آنجا كه از چپ و راست آتش افروخته شد كجاست؟» اولاد گفت« آنجا آغاز كشور مازندران است و ديوان نگهبان در آن جاي دارند و آنجا كه درختي سر به آسمان كشيده خيمه ارژنگ ديو است كه هر زمان بانگ و غريو برمياورد.» رستم چون از جايگاه ارژنگ ديو آگاه شد بر آسود و به خفت و چون بامداد برآمد اولاد را بر درخت بست و گرز نياي خود سام را برگرفت و مغفر خسروي را برسر گذاشت و رو به خيمه ارژنگ ديو آورد .
چون به ميان لشكر و نزديك خيمه رسيد چنان نعره اي بر كشيد كه گوئي كوه و دريا از هم ديده شد . ارژنگ ديو چون آن غريو را شنيد از خيمه بيرون جست. رستم چون چشمش بر وي افتاد در زمان رخش را بر انگيخت و چون برق بر او فرود آمد و سرو گوش و يال او را دلير به گرفت و به يك ضربت سر از تن او جدا كرد و سركنده و پر خون او را در ميان لشكر انداخت. ديوان چون سر ارژنگ را چنان ديدند و يال و كوپال رستم را به چشم آوردند دل در برشان بلرزه افتاد و هراس در جانشان نشست و رو بگريز نهادند. چنان شد كه پدر بر پسر در گريز پيشي ميگرفت. تهمتن شمشير بر كشيد و در ميان ديوان افتاد و زمين را از ايشان پاك كرد و چون خورشيد از نيمروز به گشت دمان به كوه اسپروز باز گشت.
رسيدن رستم نزد كي كاوس
آنگاه رستم كمند از اولاد بر گرفت و او را از درخت باز كرد و گفت« اكنون جايگاه كاووس شاه را بمن بنما. » اولاد دوان در پيش رخش براه افتاد و رستم در پي او به سوي زندان ايرانيان تاخت. چون رستم به جايگاه ايرانيان رسيد رخش خروشي چون رعد برآورد. بانگ رخش به گوش كاوس رسيد و دلش شكفته شد و آغاز و انجام كار را دريافت و رو به لشكر كرد و گفت « خروش رخش بگوشم رسيد و روانم تازه شد . اين همان خروش است كه رخش هنگام رزم پدرم كي قباد با تركان بركشيد .» اما لشكر ايران از نوميدي گفتند كاوس بيهوده مي گويد و از گزند اين بند هوش و خرد از سرش بدر رفته و گوئي در خواب سخن ميگويد. بخت از ما گشته است و از اين بند رهائي نخواهيم يافت. دراين سخن بودند كه تهمتن فرود آمد. غوغا در ميان ايرانيان افتاد و بزرگان و سرداران ايران چون طوس و گودرز و گيو و گستهم و شيدوش و بهرام او را در ميان گرفتند. رستم كاووس را نماز برد و از رنجهاي دراز كه بر وي گذشته بود پرسيد. كاووس وي را در آغوش گرفت و از زال زر و رنج و سختي راه جويا شد. آنگاه كي كاوس روي به رستم كرد و گفت « بايد هشيار بود و رخش را از ديوان نهان داشت. اگر ديو سفيد آگاه شود كه تهمتن ارژنگ ديو را از پاي در آورده و به ايرانيان رسيده ديوان انجمن خواهند شد و رنجهاي ترا بر باد خواهند داد . تو بايد باز تن و تيغ و تير خود را به رنج بيفكني و رو به سوي ديو سفيد گذاري ، مگر به ياري يزدان بر او دست يابي و جان ما را از رنج برهاني كه پشت و پناه ديوان اوست. از اينجا تا جايگاه ديو سفيد از هفت كوه گذر بايد كرد. در هر گذاري نره ديوان جنگ آزما و پرخاشجوي آماده نبرد ايستاده اند . تخت ديو سفيد در اندرون غاري است. اگر او را تباه كني پشت ديوان را شكسته اي . سپاه ما در اين بند رنج بسيار برده است و من از تيرگي ديدگان بجان آمده ام .
پزشكان چاره اين تيرگي را خون دل و مغز ديو سفيد شمرده اند و پزشكي فرزانه مرا گفته است كه چون سه قطره از خون ديو سفيد را در چشم بچكانم تيرگي آن يكسر پاك خواهد شد.»
رستم گفت «من آهنگ ديو سفيد مي كنم. شما هشيار باشيد كه اين ديو ديوي زورمند و افسونگر است و لشكري فراوان از ديوان دارد . اگر به پشت من خم آورد شما تا ديرگاه در بند خواهيد ماند. اما اگر يزدان يار من باشد و او را بشكنم مرز و بوم ايران را دوباره باز خواهيم يافت.»
خوان هفتم: جنگ با ديو سفيد
نگاه رستم بر رخش نشست و اولاد را نيز با خود برداشت و چون باد رو به كوهي كه ديو سفيد در آن بود گذاشت. هفت كوهي را كه در ميان بود بشتاب در نورديد و سر انجام به نزديك غار ديو سفيد رسيد. گروهي انبوه از نره ديوان را پاسدار آن ديد. به اولاد گفت « تا كنون از تو جز راستي نديده ام و همه جا به درستي رهنمون من بو ده اي . اكنون بايد به من بگوئي كه راز دست يافتن بر ديو سفيد چيست؟» او لاد گفت « چاره آنست كه درنگ كني تا آفتاب بر آيد. چون آفتاب بر آيد و گرم شود خواب بر ديوان چيره ميشود و تو از اين همه نعره ديوان جز چند تن ديوان پاسبان را بيدار نخواهي يافت . آنگاه كه بايد با ديو سفيد در آويزي. اگر جهان آفرين يار تو باشد بر وي پيروز خواهي شد.»
رستم پذيرفت و درنگ كرد تا آفتاب بر آمد و ديوان سست شد و در خواب رفتند . آنگاه اولاد را با كمندي استوار بست و خود شمشير را چون نهنگ بلا از نيام بيرون كشيد و چون رعد غريد و از جهان آفرين ياد كرد و در ميان ديوان افتاد . سر ديوان چپ و راست به زخم تيغش برخاك مي افتاد و كسي را ياراي برابري با او نبود. تا آنكه به كنار غار ديو سفيد رسيد. غاري چون دوزخ سياه ديد كه سراسر آنرا غولي خفته چون كوه پر كرده بود. تني چون شبه سياه وروئي چون شير سفيد داشت . رستم چون ديو سفيد را خفته يافت به كشتن وي شتاب نكرد . غرشي چون پلنگ بر كشيد بسوي ديو تاخت. ديو سفيد بيدار شد و بر جست و سنگ آسيائي را از كنار خود در ربود و در چنگ گرفت و مانند كوهي دمان آهنگ رستم كرد. رستم چون شير ژيان بر آشفت و تيغ بر كشيد و سخت بر پيكر ديو كوفت و به نيروئي شگفت يك پا و يك دست از پيكرديو را جدا كرد و بينداخت. ديو سفيد چون پيل دژم به هم برآمد و بريده اندام و خون آلود با رستم در آويخت. غار از پيكار ديو و تهمتن پر شور شد . دو زورمند بريكديگر مي زدند و گوشت از تن هم جدا ميكردند. خاك غار به خون دو پيكارگر آغشته شد . رستم در دل مي گفت كه اگر يك روز از اين نبرد جان بدر ببرم ديگر مرگ بر من دست نخواهد يافت و ديو با خود مي گفت كه اگر يك امروز با پوست و پاي بريده از چنگ اين اژدها رهائي يابم ديگر روي به هيچكس نخواهم نمود . هم چنان پيكار مي كردند و جوي خون از تن ها روان بود. سر انجام رستم دلاور بر آشفت و بخود پيچيد و چنگ زد و چون نره شيري ديو سفيد را از زمين برداشت و بگردن در آورد و سخت برزمين كوفت و آنگاه بي درنگ خنجر بر كشيد و پهلوي او را بريده و جگر او را از سينه بيرون كشيد . ديو سفيد چون كوه بيجان كشته بر خاك افتاد. رستم از غار خون بار بيرون آمد و بند از اولاد بگشاد و جگر ديو را بوي سپرد و آنگاه با هم رو بسوي جايگاه كاووس نهادند.
اولاد از دليري و پيروزي رستم خيره ماند و گفت « اي نره شير، جهان را به زير تيغ خود آوردي و ديوان را پست كردي . ياد داري كه به من نويد دادي كه چون پيروز شوي مازندران را بمن بسپاري ؟ اكنون هنگام آنست كه پيمان خود را چنانكه از پهلوانان در خور است بجاي آري.»
رستم گفت« آري، مازندران را سراسر به تو خواهم سپرد. اما هنوز كاري دشوار در پيش است . شاه مازندران هنوز بر تخت است و هزاران هزار ديوان جادو پاسبان وي اند. بايد نخست او را از تخت به زير آورم و دربند كنم و آنگاه مازندران را بتو واگذارم و ترا بي نيازي دهم.»
بينا شدن كي كاوس
از آنسوي كي كاوس و بزرگان ايران چشم براه رستم دوخته بودند تا كي به پيروزي از رزم باز آيد و آنان را برهاند . تا آنكه مژده رسيد رستم به ظفر باز گشته است . از ايرانيان فغان شادي بر آمد و همه ستايش كنان پيش دويدند و بر تهمتن آفرين خواندند . رستم به كي كاوس گفت « اي شاه، اكنون هنگام آنست كه شادي و رامش كني كه جگر گاه ديو سفيد را دريدم و جگرش را بيرون كشيدم و نزد تو آوردم.»
كي كاوس شادي كرد و بر او آفرين خواند و گفت« آفرين بر مادري كه فرزندي چون تو زاد و پدري كه دليري چون تو پديد آورد، كه زمانه دلاوري چون تو نديده است. بخت من از همه فرخ تر است كه پهلوان شير افگني چون تو فرمانبردار من است. اكنون هنگام آنست كه خون جگر ديو را در چشم من بريزي تا مگر ديده ام روشن شود و روي ترا باز ببينم.»
چنان كردند و ناگاه چشمان كاوس روشن شد. بانگ شادي بر خاست . كي كاوس بر تخت عاج بر آمد و تاج كياني را بر سر گذاشت و با بزرگان و نامداران ايران چون طوس و گودرز و گيو و فريبرز و رهام و گرگين و بهرام ونيو به شادي و رامش نشستند و تا يك هفته با رود و مي دمساز بودند. هشتم روز همه آماده پيكار شدند و به فرمان كي كاوس به گشودن مازندران دست بردند و تيغ در ميان ديوان گذاشتند و تا شامگاه گروهي بسياراز ديوان و جادوان را بر خاك هلاك انداختند.
--------
بينا شدن كي كاوس
از آنسوي كي كاوس و بزرگان ايران چشم براه رستم دوخته بودند تا كي به پيروزي از رزم باز آيد و آنان را برهاند . تا آنكه مژده رسيد رستم به ظفر باز گشته است . از ايرانيان فغان شادي بر آمد و همه ستايش كنان پيش دويدند و بر تهمتن آفرين خواندند . رستم به كي كاوس گفت « اي شاه، اكنون هنگام آنست كه شادي و رامش كني كه جگر گاه ديو سفيد را دريدم و جگرش را بيرون كشيدم و نزد تو آوردم.»
كي كاوس شادي كرد و بر او آفرين خواند و گفت« آفرين بر مادري كه فرزندي چون تو زاد و پدري كه دليري چون تو پديد آورد، كه زمانه دلاوري چون تو نديده است. بخت من از همه فرخ تر است كه پهلوان شير افگني چون تو فرمانبردار من است. اكنون هنگام آنست كه خون جگر ديو را در چشم من بريزي تا مگر ديده ام روشن شود و روي ترا باز ببينم.»
چنان كردند و ناگاه چشمان كاوس روشن شد. بانگ شادي بر خاست . كي كاوس بر تخت عاج بر آمد و تاج كياني را بر سر گذاشت و با بزرگان و نامداران ايران چون طوس و گودرز و گيو و فريبرز و رهام و گرگين و بهرام ونيو به شادي و رامش نشستند و تا يك هفته با رود و مي دمساز بودند. هشتم روز همه آماده پيكار شدند و به فرمان كي كاوس به گشودن مازندران دست بردند و تيغ در ميان ديوان گذاشتند و تا شامگاه گروهي بسياراز ديوان و جادوان را بر خاك هلاك انداختند.
نامه كي كاووس به شاه مازندران
چون شب فرارسيد سپاه ايران دست از كشتار باز كشيدند. كاووس گفت« ديوان مازندران به كيفر خود رسيدند و بيش از اين شايسته نيست خون آنانرا بريزيم. اكنون بايد مردي خردمند و هوشيار را نزد شاه مازندران بفرستيم و او را بفرمانبرداري بخوانيم.» پس كاووس دبيررا فرمان داد تا نامه اي گويا به شاه مازندران نوشت و بيم و اميد در آن نشاند كه «اي گرفتار خود كامي و غرور، تو با ديوان و جادوان همداستان شده اي و به بدي و بد بيني گرائيده اي . بايد بداني كه اگر بدكنش باشي جز بدي نخواهي ديد. اما اگر دادگري و پاكديني پيشه كني بهره تو نيكي و آفرين خواهد بود . مي بيني كه يزدان با ديوان و جادوان تو چه كرد . اكنون اگر خرد رهبر تواست و مي خواهي در امان باشي بي درنگ تخت مازندران را بگذار و به كهتري به درگاه ما بيا و باج بپرداز، مگر اين فرمانبري تخت مازندران را براي تو نگاه دارد. و گرنه چون ارژنگ و ديو سفيد تو نيز دل از جان بر گير.»
آنگاه كي كاووس فرهاد را از دلاوران نامدار ايران بود بر گزيد و نامه را به او سپرد تا بشاه مازندران برساند. فرهاد چون نزديك شهر نرم پايان رسيد بشاه مازندران خبر فرستاد كه از كاووس پيام آورده است . شاه مازندران گروهي از پهلوانان پرخاشگر خود را برگزيد و سپاهي گران بيرون كشيد و آنها را دلير كرد و هشدار داد و برابر فرهاد فرستاد. اينان با چهره اي دژم فرهاد را پذيرنده شدند. چون نزديك رسيدند يكي از پهلوانان دست فرهاد را به تندي در دست گرفت و بيفشرد تا او را رنجه كند . فرهاد خم به ابرو نياورد و درد را آسان پذيرفت. وي را نزد شاه بردند. چون نامه كاووس را خواند واز دستبرد رستم و كشته شدن پولاد غندي و بيد و ارژنگ وديو سفيد آگاه شد دل در برش زار گرديد و جانش پر انديشه شد و با خود گفت « اين رستم آفتي گزنده است و جهان از وي امان نخواهد يافت.» سه روز فرهاد را نزد خود نگاه داشت . روز چهارم بر آشفت و گفت در پاسخ به كاووس بگو « اي شاه نو خاسته بي خرد ، تندي و خامي تو نمي گذارد هماورد خود را بشناسي و گرنه چگونه از چون مني با چنين بر و بوم و دستگاه مي خواستي كه به بارگاه تو بيايم؟ مرا هزاران هزار لشكر جنگاور است و هزارو دويست پيل جنگي دارم كه از آنها يكي در لشكر تو نيست . تو آماده كارزار باش كه من به پيكار باتو كمر بسته ام و بزودي با سپاه خود خواب خوش را از سر تو و لشكرت بيرون خواهم راند.»
پيام بردن رستم
چون اين پيام به كاووس و رستم رسيد و فرستاده شكوه و دستگاه شاه مازندران را باز نمود، تهمتن گفت « پيام بردن نزد شاه مازندران كار من است. بايد نامه اي چون تيغ برنده نوشت و بمن سپرد تا من به وي برسانم و با گفتار خود خون در مغز وي بجوشانم.» كاووس آفرين گفت و فرمان داد نامه نوشتند كه« اي شاه خود كامه، سخنان بيهوده گفتي و به بي خردي دم زدي. اكنون يا سرت را از ين فزوني تهي كن و بنده وار نزد من آي و يا لشكري چون دريا به مازندران خواهم كشيد و جوي خون روان خواهم ساخت و مغز سرت را طعمه كركسان خواهم كرد.»
رستم بر رخش نشست و با نامه كاووس روبراه گذاشت. ديگر بار لشگري از مازندران پيش رفت تا بيم در دل فرستاده كاووس اندازد. چون چشم تهمتن بر لشكر افتاد، درختي پر شاخ بر كنار راه بود، دست انداخت و دو شاخ درخت را در دست گرفت و بتندي پيچاند. درخت از بيخ و بن از زمين كنده شد . آنگاه رستم درخت تنومند را چون ژوبين در دست گرفت و بر سر لشكر مازندران انداخت. چندين سوار بر زير آن فرو ماندند . پيشرو لشكر كه از پهلوانان نامدار بود به رستم نزديك شد و براي آنكه زور به رستم بنمايد دست او را در دست گرفت و سخت فشرد . رنگ از روي پهلوان پريد و دستش تباه شد و خود ناتوان از اسب فرو افتاد . لشكر مازندران در كار رستم خيره ماندند . سواري خبر به شاه مازندران برد. شاه مازندران پهلوان نامي خود « كلاهور» را پيش خواند و كلاهور دليري جنگجو و نيرومند و چون پلنگ غران پيوسته و در جستجوي پيكار بود. شاه گفت:بايد نزد اين فرستاده بروي و با هنر نمائي خود آب در ديدگان او بياوري و او را شرمنده سازي. .» كلاهور چون نره شيري پيش تاخت و روي دژم كرد و دست رستم را در چنگ گرفت و سخت بيفشرد، چنانكه دست رستم همه كبود شد. اما رستم روي نپيچيد و چنگ كلاهور را چنان در دست فشرد كه ناخن هاي آن فرو ريخت. كلاهور با دست آويخته و ناخن هاي ريخته و پر درد نزد شاه باز آمد و گفت« چنين دردي را پنهان نميتوان داشت و ما را با چنين پهلواني ياراي جنگ نيست. بهتر آنست كه در آشتي بكوشي و باج بپذيري و اين رنج را بر خود آسان كني.» آنگاه رستم دمان از راه رسيد . شاه مازندران او را در بارگاه خود جائي به سزا داد و از كاووس و لشكر ايران و نشيب و فراز و رنج راه جويا شد. سپس پرسيد كه « آيا تو كه برو بازويي چنين نيرومند داري رستمي؟» رستم گفت « من چاكري از چاكران رستمم ، اگر خود در خور چاكري وي باشم. جائي كه او باشد من كيستم؟ رستم پهلواني بي مانند است :
اما رستم پيام داده است كه اگر خردمندي تخم زشتي مكار و فرمانبري پيشه كن كه اگر از شاه ايران اجازه داشتم يك تن از لشكرت را زنده نمي گذاشتم.» آنگاه نامه كاووس را به وي داد. شاه مازندران چون پيغام را شنيد و نامه را ديد خيره شد و بر آشفت و به رستم گفت « اين چه گفتگوي بيهوده است كه كاووس مرا نزد خود مي خواند. به كاووس بگو كه هر چند تو سالار ايرانيان باشي من شاه مازندرانم و سپاه و دستگاه وزر و گوهر از تو بيشتر دارم . زنهار انديشه بيهوده بخود راه مده و در پي تخت شاهنشاه مباش. عنان بگردان و به كشور خود باز گرد، كه اگر با سپاه خود از جاي بجنبم و آهنگ جنگ كنم ترا يكسره از ميان بر خواهم داشت . اما به رستم نيز پيامي از من ببر و بگو اي پهلوان ، مگر از كاووس چه نيكي بتو ميرسد كه كمر بخدمت او بسته اي؟ اگر در فرمان من باشي ترا صد چندان پاداش ميدهم و ترا در ميان يلان سر فرازي مي بخشم و از زر و خواسته بي نياز مي كنم.»
رستم در خشم رفت و گفت « اي پادشاه بي خرد، اگر بخت از تو بر نگشته بود چنين نميگفتي. . مگر رستم سر فراز نيازي به گنج و سپاه تو دارد؟ رستم دستان شاه زابلستان است و در گيتي همانندي ندارد. اگر باز چنين بگوئي تهمتن زبان از دهانت بيرون خواهد كشيد.» شاه مازندران از اين سخنان تافته شد و در خشم رفت و به دژخيم گفت « اين فرستاده را بگير و بي درنگ گردن بزن.» دژخيم تا نزديك رفت رستم دست انداخت و او را پيش كشيد و يك پاي او را در دست گرفت و پاي ديگر او را زير پاي خود گذاشت و چون شير خشمگين وي را از هم دريد . آنگاه رو به شاه مازندران كرد و گفت « اگر از شاهنشاه ايران دستور مي داشتم با لشكرت كارزار ميكردم و سزاي ترا در كنارت مي گذاشتم. باش تا كيفر اين بد خوئي و گستاخي را ببيني.» اين بگفت و پر خشم از بارگاه بيرون آمد و شاه مازندران را خيره و بيمناك بر جاي گذاشت.
------
جنگ رستم و جويا
چون رستم از مازندران بيرون رفت شاه مازندران بي درنگ بسيج جنگ كرد و لشكري انبوه بر انگيخت و سرا پرده از شهر بيرون كشيد و با ديوان و پيلان بسيار چون باد روبه سوي سپاه ايران آورد. از آن سوي رستم ببارگاه كاووس رسيد و ويرا از آنچه رفته بود آگاه كرد و گفت« باك نبايد داشت . بايد دليري كرد و برزم ديوان پيش رفت كه چون روز پيكار فرا رسد گرز من دمار از روزگار ايشان بر خواهد آورد.» چيزي نگذشت كه آگاهي آمد كه سپاه مازندران نزديك رسيده است . كي كاووس تهمتن را گفت تا ساز جنگ كند. آنگاه سرداران سپاه را پيش خواند و فرمان داد تا لشكر را بيارايند. طوس را بر راست لشكر گماشت و چپ لشكر را بگودرز و كشواد سپرد و خود در دل سپاه جاي گرفت. تهمتن با تن پيلوارش پيشاپيش سپاه مي رفت. چون دو سپاه بهم رسيدند دليري از نامداران مازندران « جويا» نام گرزي گران بر گردن گرفت و چون شير غران به سوي لشكر كاووس تاخت و چنان نعره اي بر كشيد كه كوه و دشت را بلرزه در آورد و بيم در دل ايرانيان انداخت. بانگ زد كه كيست تا با من نبرد جويد . جوشن در برش ميدرخشيد و تيغ برنده اش خون ميجست. از سپاه كاووس آوازي بر نخاست. كاووس رو به پهلوانان و جنگجويان خود كرد و گفت « چه شد كه از نعره اين ديو چنين رنگ باختيد و خاموش مانديد؟ » باز پاسخي نيامد. گوئي سپاه از بيم جويا پژمرده بود. آنگاه رستم عنان بگرداند و به نزد كاووس راند و گفت « شاهنشاه چاره اين ديو را به من واگذار.» كاووس گفت« آري ، چاره اين با توست. ديگرا ن خاموش مانده اند . مگر تو ما را ازاين ديو بر هاني . جهان آفرين يار تو باد.» رستم رخش دلاور را بر انگيخت و گرد بر آورد و بانگ بر كشيد و چون پيل مست با نيزه اي چون اژدها بميدان تاخت. جويا گفت« چنين خيره از جويا و خنجر جان گدازش ايمن مشو كه هم اكنون مادر را بر تو سوگوار خواهم كرد.» رستم چون چنين شنيد نعره اي بر كشيد و نام يزدان را بر زبان آورد و چون كوه از جاي بر آمد. دل جويا از نهيب رستم از جاي كنده شد و ترسان عنان پيچاند و بسوي ديگر تاخت . تهمتن چون باد از پس او در رسيد و نيزه را بر كمر بند او راست كرد و بر وي زد. بيك زخم بند و گره از جوشن او فرو ريخت . او را زين بر داشت و چون مرغي كه بر زبان كشند وي را نيز بر نيزه كشيد و سپس بر خاك كوفت. لشكر مازندران خيره ماندند و چون سر دليران را كشته بر خاك ديدند بيم بر ايشان چيره شد.
چون رستم از مازندران بيرون رفت شاه مازندران بي درنگ بسيج جنگ كرد و لشكري انبوه بر انگيخت و سرا پرده از شهر بيرون كشيد و با ديوان و پيلان بسيار چون باد روبه سوي سپاه ايران آورد. از آن سوي رستم ببارگاه كاووس رسيد و ويرا از آنچه رفته بود آگاه كرد و گفت« باك نبايد داشت . بايد دليري كرد و برزم ديوان پيش رفت كه چون روز پيكار فرا رسد گرز من دمار از روزگار ايشان بر خواهد آورد.» چيزي نگذشت كه آگاهي آمد كه سپاه مازندران نزديك رسيده است . كي كاووس تهمتن را گفت تا ساز جنگ كند. آنگاه سرداران سپاه را پيش خواند و فرمان داد تا لشكر را بيارايند. طوس را بر راست لشكر گماشت و چپ لشكر را بگودرز و كشواد سپرد و خود در دل سپاه جاي گرفت. تهمتن با تن پيلوارش پيشاپيش سپاه مي رفت. چون دو سپاه بهم رسيدند دليري از نامداران مازندران « جويا» نام گرزي گران بر گردن گرفت و چون شير غران به سوي لشكر كاووس تاخت و چنان نعره اي بر كشيد كه كوه و دشت را بلرزه در آورد و بيم در دل ايرانيان انداخت. بانگ زد كه كيست تا با من نبرد جويد . جوشن در برش ميدرخشيد و تيغ برنده اش خون ميجست. از سپاه كاووس آوازي بر نخاست. كاووس رو به پهلوانان و جنگجويان خود كرد و گفت « چه شد كه از نعره اين ديو چنين رنگ باختيد و خاموش مانديد؟ » باز پاسخي نيامد. گوئي سپاه از بيم جويا پژمرده بود. آنگاه رستم عنان بگرداند و به نزد كاووس راند و گفت « شاهنشاه چاره اين ديو را به من واگذار.» كاووس گفت« آري ، چاره اين با توست. ديگرا ن خاموش مانده اند . مگر تو ما را ازاين ديو بر هاني . جهان آفرين يار تو باد.» رستم رخش دلاور را بر انگيخت و گرد بر آورد و بانگ بر كشيد و چون پيل مست با نيزه اي چون اژدها بميدان تاخت. جويا گفت« چنين خيره از جويا و خنجر جان گدازش ايمن مشو كه هم اكنون مادر را بر تو سوگوار خواهم كرد.» رستم چون چنين شنيد نعره اي بر كشيد و نام يزدان را بر زبان آورد و چون كوه از جاي بر آمد. دل جويا از نهيب رستم از جاي كنده شد و ترسان عنان پيچاند و بسوي ديگر تاخت . تهمتن چون باد از پس او در رسيد و نيزه را بر كمر بند او راست كرد و بر وي زد. بيك زخم بند و گره از جوشن او فرو ريخت . او را زين بر داشت و چون مرغي كه بر زبان كشند وي را نيز بر نيزه كشيد و سپس بر خاك كوفت. لشكر مازندران خيره ماندند و چون سر دليران را كشته بر خاك ديدند بيم بر ايشان چيره شد.
پيروزي رستم بر شاه مازندران
شاه مازندران چون چنين ديد فرمان داد تا سپاهش سراسر تيغ بر كشيدند و دست به حمله زدند . بانگ كوس بر خاست و دو سپاه بر يكديگر تاختند. از گرد سواران هوا تيره شد و برق تيغ و شمشير و نيزه در هوا درخشيدن گرفت.
هفت روز ميان دو سپاه جنگ . پيكار بود و هر چند گروه بسياري از ديوان بدست رستم تباه شدند هيچيك از دو سپاه پيروزي نمي يافت. هشتم روز كي كاووس كلاه كياني را از سر بر داشت و به نيايش ايستاد و روي بر خاك ماليد و به در گاه يزدان ناليد و در خواست تا جهان آفرين وي را بر آن ديوان بي با ك فيروزي دهد و شاهنشاهي او را نگاه دارد. آنگاه به لشكر خويش باز آ مد و كلاه جنگ بر سر گذاشت و سرداران و دلاوران سپاه را گرد كرد و آنان را دل داد و بر انگيخت. سپس فرمان داد تا كوس جنگ بكوبند. آتش كين در دل ايرانيان زنده شد و يكباره بر سپاه مازندران حمله بردند . رستم چون پيل مست به قلب سپاه روي آورد و سيل از خون پهلوانان مازندران روان كرد. گودرز و كشواد بر راست لشكر تاختند و گيو بر چپ لشكر دست برد. از بامداد تا شامگاه پيكار بودند. رستم با سپاهي دلير بجائي كه شاه مازندران در آن بود روي آور شد. اما شاه مازندران جاي تهي نكرد و با ديوان و پيلان خود روي بر رستم گذاشت . تهمتن گرز را بر افروخت و در ميان ديوان افتاد و بسياري از آنان را بر خاك انداخت. شاه مازندران چون به نزديك رستم رسيد غريو بر آورد و گرز از كوهه زين بر كشيد و گفت اي « بد رگ نابكار، باش تا زخم مردان را ببيني.» دل رستم از كينه به جوش آمد. گرز را فرو گذاشت و نيزه بر دست گرفت و خروش بر آورد و به سوي شاه مازندران تاخت. شاه مازندران ديد پيلي خروشان نيزه بر دست به سوي او ميتازد و پيام مرگ مي آورد. جانش پر بيم شد و خشم را فرو خورد و بسستي گرائيد. رستم امان نداد و نيزه را سخت بر كمربند او فرود آورد. كمر گسست و خفتان دريد و سنان نيزه در تهيگاه شاه مازندران نشست.
ناگاه رستم ديد كه شاه ديوان لختي كوه شد و به جادو و افسون از صورت آدمي بيرون رفت. رستم و سپاه ايران بر اين شگفتي خيره ماندند. درين هنگام كي كاووس با درفش و سپاه فرارسيد و از ماجرا پرسيد. رستم آنچه گذشته بود باز نمود و گفت« نيزه بر تهيگاه شاه ديوان زدم و گمانم چنان بود كه سر نگون از كوهه زين بزير خواهد افتادو ناگاه در پيش من سنگ شد و بر جاي ماند. اما او را چنين نخواهم گذاشت. او را به لشكر گاه خواهم برد و از سنگ بيرون خواهم آورد. » كي كاووس فرمان داد تا لشكريان آن تخته سنگ را به پايگاه سپاه ايران برند. لشكريان هر چه نيرو كردند سنگ از جاي نجنبيد . سر انجام رستم پيش آمد و چنگ انداخت و بيك جنبش تخته سنگ را از جا بر كند و بر دوش گرفت و به پايگاه خود آورد و برزمين افگند. آنگاه رو به سنگ كرد و گفت « دست از جادو بر دار و بيرون آي و گرنه با تير و تيغ پولادين سنگ را سراسر خواهم بريد و ترا تباه خواهم ساخت.» چون رستم چنين گفت ناگهان تخته سنگ چون ابر پراگنده شد و شاه ديوان با چهره زشت و بالاي دراز و سرو گردن و دنداني چون گراز خود بر سر و خفتان در بر پديدار گرديد. رستم خندان شد و دست او را گرفت و پيش كي كاووس كشيد. كي كاووس بر او نگاه كرد و او را در خور شمشير ديد. پس شاه ديوان را به دژخيم سپرد و دل از انديشه فارغ كرد. از لشكر مازندران گنج و خواسته و زر و گوهر بسيار به چنگ افتاد. آنگاه كي كاووس به نيايش ايستاد و دادار جهان را سپاس گفت و يك هفته به پرستش يزدان پرداخت . سپس در گنج را به گشود و تا يك هفته بخشش و دهش پيشه ساخت و نيازمندان را بي نياز كرد و هر كه را در خور بود زر و خواسته داد. هفته سوم جام مي خواست و به شادي و رامش گرائيد. چون كار پادشاهي راست شد كي كاووس بر رستم آفرين خواند و او را سپاس گفت « اي جهان پهلوان، تخت شاهنشاهي را مردي و دلاوري تو به من بار آورد و مرا جنگاوري و نبرد آزمائي تو پيروز كرد. پيوسته دل و دينم بتو روشن باد.» رستم گفت« اي شهريار، اگر رهنموني اولاد نبود از من كاري برنمي آمد . همه جا راستي پيشه كرد و در پيروزي ما كوشيد . اكنون اميد به مازندران دارد كه من او را آغاز چنين نويد دادم . شايسته است كه خلعت و فرمان از شاهنشاه به وي رسد.» كي كاووس در زمان مهتران مازندران را پيش خواست و آنانرا به فرمان برداري از اولاد خواند و شهرياري مازندران را به وي سپرد.
بازگشت كي كاووس به ايران
چون اين كارها كرده شد كي كاووس با سپاه خود رو به ايران گذاشت. خبر به ايرانيان رسيد و بانگ شادي از مرد و زن بر خاست. سرزمين ايران را سراسر آراستند و آئين بستند و بساط بزم و رامش ساز كردند. كي كاووس چون ببارگاه خويش رسيد بر تخت شاهي نشست و دست به بخشش برد و زر و گوهر بر مردم و سپاه نثار كرد. بزرگان ايران همه شادمان به تختگاه آمدند. تهمتن نيز با كلاه شاهي در كنار تخت كاووس جاي گرفت. آنگاه رستم دستور خواست تا به زابلستان نزد زال باز گردد. كاووس فرمان داد تا خلعتي شايسته براي تهمتن آراستند: تختي از پيروزه و تاجي گوهر نشان و جامه اي زربفت و صد غلام زرين كمر و صد كنيز و مشك موي و صد اسب گرانمايه و صد استر سياه موي زرين لگام كه باز از ديباي رومي و چيني وپهلوي داشتند و صد بدره زرو جامي از ياقوت پر از مشگ ناب و جامي ديگر از پيروزه پر از گلاب با بسيار خواستني هاي ديگر و بو هاي خوش به هم نهادند و فرماني به نام وي بر حرير نوشتند و شهرياري نيمروز را از نو به نام وي كردند. كي كاووس رستم را سپاس گفت و رستم بر تخت وي بوسه داد و كاووس را بدرود كرد . خروش كوس بر آمد و رستم بر رخش نشست و شاد و پيروز رهسپار زابلستان شد. كي كاووس به فرخندگي بر تخت شاهنشاهي نشست . طوس را سپهبد ايران زمين كرد و اصفهان را به گودرز سپرد و غم و اندوه را از خود و مردمان دور كرد. زمين آباد شد و مردم ايمن و توانگر شدند و دست اهريمن را از بدي كوتاه گشت.
-------
سودابه همسر كاووس
کی یعنی شاه و کاوس یعنی آرزو. وی سه آرزوی بزرگ دارد:
او آرزوی گرفتن جهان دارد و به مازندران می تازد. سرزمینی که کسی را یارای پیروزی بر آن نیست.من از جمّ و ضحاک واز کیقباد فزونم به بخت و به فرّ و نژادفزون بایدم نیز از ایشان هنر جهانجوی باید سر تاجوراو آرزوی پرواز به آسمان ها دارد و نخستین انسانی است که به آسمان می تازد و پرواز می کند.بیآمد به پیشش، زمین بوسه داد یکی دسته گل به کاوس دادچنین گفت کین فرّ زیبای تو همی چرخ گردان سزد جای تویکی کارمانده است تا در جهان نشان تو هرگز نگردد نهانچه دارد همی آفتاب از تو راز که چون گردد اندر نشیب و فرازچگونه است ماه و شب و روز چیست برین گردش چرخ ، سالار کیستگرفتی زمین و آنچه بد کام تو شود آسمان نیز در دام تواو
آرزوی سودابه دارد. شیفته و شوریده ی سودابه است.کاووس نماد شورش و طغیان
آدمی است که از مرز بلند پروازی تا بیش خواهی و خودکامگی می تازد.سودابه
اما، در میان عاشقان جهان تنهاست. عشق دلیرانه و زیبای او به کاوس در پرده
مانده است. عشق او به سیاوش در این جامعه مردسالار، از او چهره ای سیاه
برساخته است. بانوی عاشق آب ها و زیبایی ها، چون از حرم قدرت مرد پای بیرون
نهاده است؛ در نزد ما چهره ای سیاه می یابد.در استوره ی یوسف و زلیخا و استوره ی فدر( هیپولیت پسر تزه که فدر عاشقش می شود)
نیز زنی دلباخته ناپسری خویش می شود، اما از زندگی آنان افسانه ها ساخته
می شود. نام زلیخا و فدر در افسانه می درخشد . تنها در میان آن همه افسانه،
سودابه خوار می شود. چرا؟ چرا ما سودابه را خوار می داریم؟ گناه سودابه
چیست و گناه چیست؟ سودابه دخت شاه هاماوران است. كاووس در پى لشكرکشىبه
هاماوران و فتح آن است. فرستادگانى از جانب پادشاه هاماوران به
پیشوازشمیشتابند، زبَر جَد و گنج و گهر نثارش میكنند و از زیبایى رشک برانگیزدخت شاه هاماوران، سودابه با او سخن میگویند. وصفی که در ادبیات ما کم مانند است:و ز انپس به كاووس گوینده گفت: كه شه دخترى دارد اندر نهفت كه از سر و بالاش زیباتر است ز مُشك سیه بر سرش افسر است به بالا بلند و به گیسو كمند زبانش چو خنجر لبانش چو قند بهشتیست آراسته پُر نگار چو خورشید تابان به خرم بهار نشاید كه باشد جز و جفت شاه چه نیكو بود شاه را جفت ماه این توصیف از دیگاه زیباشناسی و هم چنین زبان، بسیار عالی است و دل هر شنونده را می رباید. پس كاووس نادیده دل به سودابه میبندد:بجنبید كاووس را دل ز جاى چنین داد پاسخ كه نیكست راى من او را كنم از پدر خواستار كه زیبد به مشكوى ما آن نگار و از فرستاده مىخواهد كه به نزد شاه هاماوران رود و به او پیغام برد كه به رسم آشتىدخترش را به همسرى او در آورد. پس پرده تو یكى دخترست شنیدم كه تخت مرا در خور ست كه پاكیزه چهرست و پاكیزه تن ستوده به هر شهر و هر انجمن فرستاده نزد شاه هاماوران میرود و حكایت را با او در میان میگذارد. شاه پریشان و آشفتهمیگردد، زیرا كه نمیخواهد تنها دخترش سودابه را به دشمن دهد و از سویى نیز یاراى پیكار باكاووس را ندارد: چو بشنید سالار هاماوران دلش گشت پر درد و سر شد گران همى گفت هر چند كو پادشاست جهاندار و پیروز و فرمان رواست مرا در جهان این یكى دختر است كه از جان شیرین گرامىترست فرستاده را گر كنم سرد و خوار ندارم پى و مایه كارزار سودابه را میخواند و از او راه می جوید . سودابه در جواب میگوید كهكاووس شهریار جهان است و همسرى او افتخار است و اینچنین سودابه همسر كاووس میشود.
--------
كيكاوس پس از پيروزي بر ديوان مازندران در انديشه گشودن سرزمينهاي ديگر افتاد. پس با لشكري فراوان به سوي توران و چين و مكران حركت كرد. سپاهيان او به هر جا كه پاي مي گذاشتند چون كسي را ياراي جنگ با آنها نبود مهترانشان پيش ميامدند و باج و ساو شاه را پذيرا مي شدند . مگر در بربرستان كه در آنجا جنگ در گرفت و ايرانيان به سرداري گودرز در اين جنگ پيروز شدند. آنگاه كاوس به مهماني رستم در زابلستان رفت و در آنجا سرگرم بزم و شكا ر شد كه خبر رسيدن تازيان در مصر و شام و هاماوران سر به شورش و گردنكشي برداشته اند. پس كاوس كشتي و زورق فراوان مهيا كرد و سپاه را از راه دريا به بربرستان برد كه سپاهيان هر سه كشور در آنجا گرد آمده بودند. جنگ سهمگيني ميان سپاه كاوس و آن گردنكشانان در گرفت كه به پيروزي ايرانيان انجاميد و سپهدار هاماوران نخستين كسي بود كه به عذر خواهي پيش آمد و پذيراي باج و خراج گرديد، هداياي بي شماري تقديم كرد و به اين ترتيب هاماوران را نيز در زمره كشورهاي باج ده ايران در آمد. از سوي ديگر به كاوس خبر دادند شاه هاماوران دختري زيبا به نام سودابه دارد كه از هر جهت شايسته همسري كاوس است فرداي آن روز، كاوس جمعي از خردمندان را به خواستگاري سودابه به نزد پدرش فرستاد. شاه هاماوران كه زر و گنج خود را به كاوس پيشكش كرده بود، ديگر تاب آن را نداشت كه يگانه فرزندش را نيز از دست بدهد پس ماجرا را با سودابه در ميان كذاشت ولي چون اورا مايل به همسري كاوس ديد ، كين كاوس را بيشتر در دل گرفت و پس از آنكه سودابه ، پدر غمگين و ناراحتش را تنها گذاشت و با كارواني از غلامان و كنيزان و جهيزيه فراوان به حرمسراي كاوس رفت، شاه هاماوران در انديشه انتقام جوئي افتاد. فكر كرد چاره اي انديشيد و مهماني مجللي ترتيب داده كه كاوس را به آن فرا خواند . سودابه كه در كار پدر متوجه نيرنگي شده بود كاوس را از رفتن به آنجا بر حذر داشت ولي كاوس باور نكرد، همراه با بزرگان و لشكريان خود به شهر ساهه رفت . در آنجا هفته اي به بزم و خوشي گذشت و چون روز هشتم فرارسيد، شاه هاماوران به ياري سپاه بربر كه از پيش در آنجا گرد آمده بودند بر سر كاوس و همراهانش ريخته و آنها را گرفتار كرده، دست بسته درون دژي در كوهي بلند زنداني كردند. شاه هاماوران آنگاه گروهي را به دنبال سودابه فرستاد تا او را به خانه اش باز آورند ولي سودابه كه از ماجرا آگاهي يافته بود ، روي و موي خود را كنده و به آنان ناسزا گفت و حاضر به بازگشت نگرديد .
چون خبر به شاه هاماوران دادند آنقدر به خشم آمد كه دستور داد سودابه را گرفته و نزد كاوس به زندان اندازند. پس از زنداني شدن كيكاوس در بند شاه هاماوران ، سپاه ايران از راه دريا خود را به ايران زمين رسانيد و همه مردم را گرفتار شدن شاه آگاه نمودند. چون اين خبر پراكنده شد به گوش افراسياب رسيد او هم فرصت را غنيمت دانست، با لشكري انبوه به ايران تاخت و از هر سوئي خروش جنگ بر خاست. افراسياب سه ماه در جنگ بود و سر انجام همه را شكست داد. روزگار را به چشم ايرانيان تيره و تار نمود تا چاره را در آن ديدند كه به زابلستان روند و بار ديگر از رستم ياري و از او بخواهند در اين زمان شور بختي و سختي، پناه ايرانيان باشد و گفتند:
دريغست ايران كه ويران شود
كنام پلنگان و شيران شود
همه جاي جنگي سواران بدي
نشستنگه شهرياران بدي
كنون جاي سختي و جاي بلاست
نشستنگه نيز چنگ اژدهاست
پس موبدي را نزد رستم روانه كردند و او آنچه را كه بر ايرانيان گذشته بود به رستم شير دل باز گفت. رستم آشفته شد اشك از ديدگانش فرو ريخت و با دلي آكنده از درد پاسخ داد:« من آماده جنگي كينه خواهم ، اما نخست بايد از كاوس خبري بگيريم و آنگاه ايران را از وجود تركان پاك كنيم.» آنگاه رستم به هر سرزميني در پي لشكر فرستاد و از زابل و كابل و هند سپاهي عظيم در آن دشت پهناور گرد آورد.
اي فرزند. رستم نخست پيامي براي كاوس فرستاد: « دل غمين مدار و شاد باش كه من با سپاهي گران براي نجات تو مي آيم!» و آنگاه نامه اي تند و پر از كين به شاه هاماوران نوشت كه :« اي بد گوهر حيله گر، اين چه رفتار نامردانه اي بود كه تو كردي. اگر هم دلي پر از كينه داشتي شايسته نبود كه كاوس را با نيرنگ گرفتار كني. اكنون يا او را رها كن و يا آماده كارزا با من باش! آيا از بزرگان نشنيده اي كه من در مازندران چه كردم و چه به بر سر ديوان آنجا آوردم. اگر شنيده بودي چرا چنين كردي؟ » آنگاه نامه را مهر كرده و به پيكي سپرد تا با هاماوران برساند. چون شاه هاماوران پيام را شنيد و نامه را خواند آشفته شد و در كار خود حيران مانده پاسخ داد.« كاوس را هرگز آزادي نخواهد بود و اگر تو نيز به اين سرزمين بيائي همين بند و زندان در انتظارت است من نيز با سپاهي گران آماده كارزارم.» فرستاده، نزد رستم بازگشت و آنچه را شنيده بود باز گفت. پيلتن از پاسخهاي ناشايست شاه هاماوران خشمگين شد، دليران لشكر را گرد آورد و سپاهي گران را آماه حركت نمود. براي كوتاه كردن راه سوار بر كشتي رو به سوي هاماوران نهاد. شاه هاماوران چون از آمدن رستم كينه خواه آگاهي يافت، ناچار سپاهش را گرد آورد و آماده نبرد شد. دو لشكر در برابر هم صف كشيدند و آواي كوس و شيپور بر خاست و هر يك مبارز طلبيدند ، رستم نيز با لباس رزم ، سوار بر رخش و گرز گران بر گردن، با جوش و خروش رو به سوي دشمن نهاد. سپاه هاماوران وقتي يال و كوپال رستم را ديد هر يك هراسان و بيم زده بسويي پراكنده شدند و از آنجا گريختند. شاه هاماوران با بزرگان خود به رايزني پرداخت و سر انجام چاره را در آن ديد كه از شاه مصر و بر برستان در اين جنگ سخت ، ياري بخواهد. پس دو نامه نوشت و به دو جوان دلير سپرد تا يكي را به مصر و ديگري را به بر برستان برسانند. در نامه ها با اشك و آه نوشته شده بود« نه آنكه كشورهاي ما هميشه بهم پيوسته بوده و خود در جنگ و شادي و نيك و بد يكديگر شريك بوده ايم ، پس اكنون هم كه روز سختي است اگر ما را ياري دهيد باكي از رستم نخواهم داشت و گرنه بدانيد كه اين بلا از شما نيز دور نخواهد بود.»
چون نامه به ايشان رسيد و از لشكر كشي رستم آگاهي يافتند، هراسان به تهيه و آراستن سپاه پرداختند و به زودي كوه تا كوه و كران تا كران پوشيده از سپاه گراني شد كه به سوي هاماوران مي شتافتند . رستم چون چنين ديد پيامي در نهان به كاوس فرستاد كه « سپاه سه كشور متحد شده و به نبرد من آمده اند. نيك مي دانم اگر از جاي بجنبم يك تن از دليران آنها رازنده نخواهم گذاشت ولي من نگرانم كه مبادا از راه كين آسيب به شما برسد كه از بدان هيچ بد كردني دور نيست و اگر چنين شود تخت بربرستان به چه كاري خواهد آمد » كيكاوس پاسخ داد :« هيچ نگران نباش كه اين جهان تنها براي من گسترده نشده ولي بدان كه يزدان يار من و مهرش پناه منست. بر آنها بتاز و هيچ يك را زنده مگذار.»
اي فرزند. تهمتن بر انگيخته از پيام كاوس، سوار بر رخش به سوي نبرد گاه شتافت و در برابر دشمن ايستاده ، مبارز طلبيد و اما هرگز كسي را ياراي پيش آمدن نبود و رستم دلاور تا ناپديد شدن خورشيد در افق ، در ميدان ايستاد و سپس به پايگاه خود باز آمد. بامداد روزي ديگر پيلتن سپاه را بياراست و لشكر سرفراز خود را به دشت كشيد و به آنان گفت: « امروز چشم به نوك نيزه بدوزيد و مژه بر هم نزنيد. از فزوني آنها نيز نهراسيد كه همه سياهي لشكرند.» از سوي ديگر شاهان سه كشور نيز لشكرهاي خود را به حركت آوردند.از بربرستان صدو شصت پيل دمان ، از هاوران صد پيل ژنده با انبوهي لشكر و از مصر سپاهي عظيم با درفشهاي سرخ و زرد و بنفش، زمين چنان از آهن پوشيده شد كه گوئي البرز كوه جوشن بتن كرده است. از بانگ سواران، كوه بر آشفت و زمين به ستوه آمد و از ترس اين لشكر انبوه ، دل شير نر پاره شد و عقاب پر افكند ، دليران دو سپاه در برابر يكديگر ايستادند. گرازه در سمت راست لشكر ايران و زواره در سمت چپ و رستم در قلب سپاه جاي داشت. به فرمان رستم شيپور جنگ نواختند و لشكر از جاي كنده شد و شمشيرها در هوا زير نور خورشيد درخشيدن گرفت. رستم به هر سو كه رخش را مي راند از آنجا آتش بر مي خواست و جوي خون جاري مي شد . دشت از سر هاي بريده و خفتانهاي پراكنده ، پوشيده شد. تهمتن مردانه از كشتن سياهي لشكر پرهيز مي كرد و در پي شاه شام بود تا آنكه به او نزديك شد و كمند انداخت و از كمرش گرفت و بر زمينش زد و بهرام او را بسته و گرفتار كرد. شاه بربرستان نيز به چهل جنگجو به چنگ گرازه گرفتار آمد. از آنسوي شاه هاماوران چون نگاه كرد، كران تا كران همه را كشته و زخمي و اسير ديد.
بدانست كه آن روز روز بلاست
برستم فرستادو زنهار خواست
گنج و گوهر فراوان نزد رستم فرستاد و به اين شرط كه كاوس را آزاد كند، امان خواست. رستم با شاه هاماوران به شهر باز گشت ، كاوس و ياران او را از زندان آزاد كرد و تاج و تخت را به شايستگي به او باز پس داد. كاوس نيز غنايم آن سه كشور و گنج آن سه شاه را با هزاران هزار لشكر به بارگاه و سپاه خود افزود .
اي فرزند. كاوس مهدي آراست از ديباي رومي و تاجي از ياقوت و گاهي از فيروزه چون آماده شد آنرا بر اسب راهوري با لگام زرين نهاد و سودابه را چون خورشيدي در آن نشانيده و به سوي ايران زمين حركت كرد .
------
نامه كاوس به قيصر روم و پاسخ آن:
چون جنگ هاماوران به پايان رسيد . كاوس پيكي نزد قيصر روم فرستاده و در نامه اي از او خواست تا از نامداران و دلاوران روم كه كار كشته و آزموده باشند لشكري فراهم آورده نزد كاوس بفرستد. قبل از آن خبر شكست سه سپاه مصر و بربر و هاماوران نيز به آنان رسيده بود . قيصر روم پاسخ خود را در نامه اي شاهوار و شايسته نزد كاوس فرستاد و نوشت « ما همه چاكر و فرمانبردار تو هستيم و آن زمان از گرگساران لشكري براي نبرد به سوي تو روانه شد دل ما نيز پر از درد شد و با افراسياب كه چشم طمع در تخت و تاج تو داشت جنگيديم و كشته ها داديم. اكنون كه نيز فر شاهي نو شده، آماده ايم كه همرا سپاه تو با آنان نبرد كنيم و از خونشان رود جاري كنيم»
اما کاووس که شاهی نا آرام، شوریده و همیشه در جستجوست، در پگاهی پس از دیدار با ابلیس، براساس نصایح و سخنان او تهییج می شود که رازهای آسمان، روز و شب، و خورشید را دریابد.
کاووس پس از مشاوره با ستاره شناسان و درباریان راه چاره ای می یابد. بچه عقابانی را به گوشت بره و کباب می پرورد تا هریک چون شیری فربه شوند. آنگاه تختی ساخته و عقابان گرسنه را در چهارگوشه اش به بند کشیده، ران بره ای را بر نیزه ای در میان می آویزند. کاووس بر تختی نشسته و با جامی بر دست به تماشای آسمان ها می رود. او تا فلک بالا رفته و با تیر و کمان با آسمان ها می جنگد. اما عقابان که گرسنه اند و نیرویشان تحلیل رفته در بیشه ی سرزمینی دور(آمل) با تخت کاووس سقوط می کنند. این بار نیز رستم چون دفعات پیش به یاری ی او می شتابد:
کابوس توبه کرده و به عذرخواهی می پردازد هرچند رستم ، جان او را برای سومین بار از مرگ نجات می دهد. کاووس پشمان و رنجور، بر خاک تیره رخ می مالد و پیش یزدان پاک، نیایش می کند تاوقتی جهان آفرین او را می بخشد
چون جنگ هاماوران به پايان رسيد . كاوس پيكي نزد قيصر روم فرستاده و در نامه اي از او خواست تا از نامداران و دلاوران روم كه كار كشته و آزموده باشند لشكري فراهم آورده نزد كاوس بفرستد. قبل از آن خبر شكست سه سپاه مصر و بربر و هاماوران نيز به آنان رسيده بود . قيصر روم پاسخ خود را در نامه اي شاهوار و شايسته نزد كاوس فرستاد و نوشت « ما همه چاكر و فرمانبردار تو هستيم و آن زمان از گرگساران لشكري براي نبرد به سوي تو روانه شد دل ما نيز پر از درد شد و با افراسياب كه چشم طمع در تخت و تاج تو داشت جنگيديم و كشته ها داديم. اكنون كه نيز فر شاهي نو شده، آماده ايم كه همرا سپاه تو با آنان نبرد كنيم و از خونشان رود جاري كنيم»
اما کاووس که شاهی نا آرام، شوریده و همیشه در جستجوست، در پگاهی پس از دیدار با ابلیس، براساس نصایح و سخنان او تهییج می شود که رازهای آسمان، روز و شب، و خورشید را دریابد.
کاووس پس از مشاوره با ستاره شناسان و درباریان راه چاره ای می یابد. بچه عقابانی را به گوشت بره و کباب می پرورد تا هریک چون شیری فربه شوند. آنگاه تختی ساخته و عقابان گرسنه را در چهارگوشه اش به بند کشیده، ران بره ای را بر نیزه ای در میان می آویزند. کاووس بر تختی نشسته و با جامی بر دست به تماشای آسمان ها می رود. او تا فلک بالا رفته و با تیر و کمان با آسمان ها می جنگد. اما عقابان که گرسنه اند و نیرویشان تحلیل رفته در بیشه ی سرزمینی دور(آمل) با تخت کاووس سقوط می کنند. این بار نیز رستم چون دفعات پیش به یاری ی او می شتابد:
کابوس توبه کرده و به عذرخواهی می پردازد هرچند رستم ، جان او را برای سومین بار از مرگ نجات می دهد. کاووس پشمان و رنجور، بر خاک تیره رخ می مالد و پیش یزدان پاک، نیایش می کند تاوقتی جهان آفرین او را می بخشد
-------------
آغاز داستان رستم وسهراب
داستان رستم و سهراب
غمگین ترین داستان شاهنامه ،نقل است که همزمان با سرودن این داستان ،فردوسی پسر خویش را از دست داد
همنوایی پدریست داغدیده با اسطوره ای جاودن در غمی مشترک
داستاني است از گفته آن دهقان پاك نژاد كه داناي طوس آنرا جاودان نموده است. چنين گفته اند كه روزي رستم از بامداد هواي شكار بر سرش زد با تركشي پر از تير بر رخش نشست و براي شكار سوي مرز توران روانه شد . چون نزديك مرز رسيد دشتي ديد پر از گله هاي گور با شادي رخش را بسوي شكار پيش راند. تعدادي شكار را گرفت و يا تير كمان زد. چون گرسنه شد از شاخه درختان وخار وخاشاك آتشي بزرگ بر افروخت. چون آتشي آماده شد درختي را از جا كند گور نري را بر درخت زره بر آن آتش نهاد. چون گور بريان شد آنرا از هم بكند و بخورد. پس از آن سرچشمه آب رفت،تشنگي خود را برطرف كردو در گوشه اي بخفت و رخش را نيز آزاد كرد تا بچرد . چون رستم به خواب رفت گروهي از سربازان توران از آن دشت گذشتند جاي پاي رخش را در دشت پيدا كردند به دنبالش رفتند و او را يافتند . سپس هر يك كمندي سر دست آورده و خواستند اسب را بگيرند . چون رخش چشمش به كمندها افتاد حمله آغاز كرد و با آنها جنگيده سر يك توراني را با دندان از تن كند. دو نفر را هم به زخم سم از خود دور كرد خلاصه سه تن از گروه كوچك كشته شدند ولي عاقبت رخش گرفتار شد آنها اسب را همراه خود به شهر برده و ميان گله ماديان ها رها كردند تا آنهااز رخش كره بياورند.
ساعتي گذشت رستم از خواب بيدار شد و به دنبال رخش همه جا را گشت ، اما اسب پيدا نشد. چون شهر سمنگان نزديك بود به سوي سمنگان رفت. در راه طولاني، خسته شده نمي دانست چگونه با اسلحه و ابزار جنگ پياده تا شهر برود. رستم زين رخش و لگام او را بر دوش گرفت و روانه راه شد.
چنين است رسم سراي درشت
گهي پشت زين و گهي زين به پشت
در راه رستم به آنجا رسيد كه رخش جنگيده بود رد پاي اسب را دنبال كرد تا نزديك شهر سمنگان رسيد .به شاه و بزرگان خبر دادند كه رستم پياده به سوي شهر مي آيد و رخش او در شكار گاه گم شده است. شاه و بزرگان رستم را استقبال كردند و گفتند در اين شهر ما نيكخواه توايم هر چه داريم به فرمان تو است . رستم گفت: رخش در اين دشت بدون لگام از من دور شد رد پاي او را برداشتم تا به شهر سمنگان رسيدم سپاس دارم اگر بفرمائي آن را پيدا كنند زيرا اگر
رخشم نيايد پديد،
سران را بسي سر بر خواهم بريد .
شاه سمنگان گفت: اي پهلوان تو مهمان من باش و تندي مكن، رخش رستم هرگز پنهان نمي ماند او را مي جوئيم و نزد تو مي آوريم. رستم خوشحال شد و به خانه شاه سمنگان رفت. شاه سمنگان در كاخ خود رستم را جاي داد. برايش بزم آراست به هنگام خواب در جائي كه سزاوار او بود جاي خفتن آراستند. رستم به خوابگاه رفت و از رنج راه آسوده شد. نيمي از شب گذشته بود و مرغ شب آهنگ بر سر درختان حق مي گفت. لحظه اي گذشت رستم متوجه شد در خوابگاه نرم كردند باز. كنيزكي شمعي از عنبر بدست گرفته و به آرامي نزديك بالين رستم آمد. به دنبال كنيزك دختري ماهروي چون خورشيد تابان ، دو ابرو كمان و دو گيسو كمند ببالا به كردار سرو بلند. رستم از صداي در بيدار شد و از ديدن آن دختر خيره ماند ، نيم خيز شد، بپرسيد از او گفت نام تو چيست، اين نيمه شب در اين تاريكي چه مي خواهي ، چنين داد پاسخ كه تهمينه ام و تنها دختر شاه سمنگان هستم هيچكس را قبول نكرده ام ، كسي از پرده بيرون نديده مرا نه هرگز كسي آوا شنيده مرا. مدت هاست كه افسانه وار از هر كس داستان تو را شنيده ام مي دانم از ديو، شير، پلنگ و نهنگ نمي ترسي ، شب تيره تنها به توران شوي ، به تنهايي و يك نفري يك گور بريان را مي خوري،
بس داستانه شنيدم زتو
بسي لب به دندان گزيدم زتو
چه بسيار نشانه ها از تو مي دادند. از عظمت تو حيران مي شدم، امروز شنيدم كه خداوند تو را به اين شهر آورده است گفتم چگونه مي توانم پهلوان را به چشم ببينم اين بود كه شبانه همراه با اين كنيزك به ديدار تو آمدم. رستم و تهمينه سخن گفتند و قرار شد رستم تهمينه را از شاه سمنگان به همسري بخواهد و آرزو كرد. مگر كردگار، نشاند يكي كودكم در كنار . كودكي كه چون رستم به مردي وزور باشد و تهمينه افزود اگر سمنگان همه زير پاي آورم رخش تورا پيدا خواهم كرد . رستم دانست تهمينه دختري است با دانش و ديگر آنكه از رخش آگهي دارد. تهمتن دست گشود و او را نزد خويش خواند و تهمينه نيز خرامان بيامد بر پهلوان. موبد آوردند رستم به موبد گفت . هم اكنون نزد شاه سمنگان برو تهمينه را از او براي همسري من بخواه. موبد پيام رستم را رساند شاه سمنگان، ز پيوند رستم دلش شاد گشت و فرمان داد تا با آئين و كيش خودشان آن دو پيمان همسري ببندند. سخن ها تمام شد و دختر را به پهلوان سپردند.
ببازوي رستم يك مهره بود
كه آن مهره اندر جهان شهره بود
رستم آن مهره را از بازو گشود و به تهمينه داد. به او گفت اگر دختري به جهان آوردي اين مهره را بر گيسوي او بياويز اما اگر پسر بود به نشان پدر مهره را بر بازويش ببند. چون آن شب گذشت و خورشيد تابنده شد بر سپهر، رستم با تهمينه بدرود كرد و پريچهر گريان از او گشت باز. شاه سمنگان نزد رستم آمد و به او مژده داد كه رخش پيدا شده است رستم نزد رخش آمد زين بر او نهاد و از آنجا سوي سيستان شد چون باد، از آنجا سوي زابلستان رفت و از آن داستان با كسي سخن نگفت.
چو نه ماه بگذشت بر دخت شاه
يكي كودك آمد چو تابنده ماه
چند روزي گذشت تهمينه كودك را سهراب نام نهاد. يك ماه از عمرش گذشته بود. يكساله بنظر مي آمد . سه ساله شد آرزوي ميدان كرد ، پنجساله شد دل شير مردان داشت. ده ساله شد در آن سرزمين كسي ياراي نبرد او را نداشت. در پي اسبان مي دويد دم اسب را به مشت مي گرفت و نگهش مي داشت. روزي نزد مادر آمد و گستاخ پرسيد پدر من كيست. چون از پدرم مي پرسند چه بگويم اگر آن را از من پنهان كني ، نمانم تو را زنده اندر جهان .
تهمينه چون سخنان فرزند را شنيد بترسيد، و به او گفت آرام باش تو پسر رستم پيلتن ، نوه دستان، نبيره سام از نژاد نيرم هستي
جهان آفرين تا جهان آفريد
سواري چو رستم نيامد پديد.
سپس نامه اي از رستم نزد سهراب آورد با سه ياقوت درخشان و سه بدره زر و گفت پدرت اينها را از ايران براي تو فرستاده است. اين مهره ها را نگاهدار، اما من نمي خواهم تو به رستم نزديك شوي زيرا ترا نزد خود خواهد برد و دل من طاقت دوري ندارد و ديگر اينكه افراسياب هرگز نبايد تو را بشناسد. زيرا دشمن رستم است اگر بداند تو فرزند كيستي از خشمش كه به رستم دارد تو را تباه خواهد كرد . سهراب سر بلند كرد و گفت: مادر چرا نام پدرم را از من نهان كردي ، اكنون كه دانستم سپاهي فراهم خواهم كرد و به ايران خواهم رفت پهلوانان ايران را يك به يك بر كنار مي كنم كاوس را از تخت بر مي دارم و رستم را بر جاي كاوس مي نشانم ، آنگاه از ايران به توران مي تازم. تخت افراسياب را مي گريم و تو را بانوي ايران شهر مي كنم.
چو رستم پدر باشد و من پسر
بگيتي نماند يكي تاج ور
-----------
به افراسياب خبر رسيد كه نو جواني در سمنگان كنون رزم كاوس جويد همي به او گفتند از تهمينه و رستم سهراب به جهان آمده است افراسياب نيز از دلاوران لشكر سپاهي گرد نمود هومان و بارمان را همراه با دوازده هزار مرد شمشير زن روانه سمنگان كرد و به سپهدار لشكر گفت :
كوشش كن تا آن پسر هرگز نام پدر خود را نداند. با آسودگي برويد زيرا در پي شما من لشكري گران نزد او خواهم فرستاد تا به جنگ ايرانيان اقدام نمايد. چون سپاه سهراب به ايران برسد بدون ترديد رستم به جنگ آنها خواهم آمد اميدوارم اكنون كه رستم پير شده است به دست سهراب كشته شود آنوقت براي ما گرفتن ايران بدون رستم كاري ساده است. اگر هم سهراب در جنگ به دست رستم كشته شود دل رستم تا جهان است از آن غم خواهد سوخت. هومان و بارمان با سپاهيان نزد سهراب رفتند هديه هاي افراسياب را دادند و نامه دلپسند افراسياب را براي او خواندند افراسياب نوشته بود اگر تخت ايران به دست آوري، جهان آرام خواهد شد . از اينجا تا ايران راهي نيست سمنگان و توران و ايران يكي است . اينك سپاهي شايسته نزد تو مي فرستم سيصد هزار سپاهي نزد تو خواهد آمد با پهلواناني چو هومان و بارمان، اكنون ايشان را فرستادم تا يك چند مهمان تو باشند اگر اراده بر جنگ كردي در كنار تو خواهند بود. سپهدار هومان به سهراب گفت: نامه شاه توران زمين را خواندي اينك چه اراده داري. سهراب گفت اگر شما هم نمي آمديد من خود به جنگ با ايرانيان ميرفتم. پس سهراب براسب نشست و روي مرز ايران سپه را براند، هر آبادي كه در راه بود سوزانيده و خراب كرد تا به دژ سپيد رسيد . ايرانيان به دژ سپيد اميد فراوان داشتند نگهبان دژ هجير دلاور و آن زمان گستهم كوچك ولي پهلوان بود، خواهرش نيز با تمام جواني سوار و شمشير زن كار آمدي شمرده مي شد. به هجير خبر دادند سپاهي فراوان به گرد دژ رسيده است ، هجير جوشن پوشيد بر بارو بالا شد و سهراب را نظاره كرد . سپس بر اسب نشست و نزديك لشكر سهراب رفت . هجير غريد كه پهلوان اين سپاه كيست، پيش بيايد كسي نزد او نرفت. سهراب چون سخنان هجير را شنيد مانند شيري از لشكر بيرون تاخت و برابر هجير قرار گرفت و گفت: چرا تنها به جنگ آمدي ، تو كيستي؟ نام و نژاد تو چيست؟
كه زاينده را بر تو بايد گريست.
هجير گفت: سخن كوتاه كن براي جنگ با تركان نيازي به سپاه ندارم
هجير دلير سپهبد منم
هم اكنون سرت را زتن بر كنم.
سهراب خنده كنان نيزه بر نيزه او انداختند. هجير نيزه يا بر كمر سهراب زد، سهراب نيزه را از خود رد كرد دست پيش برد
ز زين بر گرفتش به كردار باد ...
بزد بر زمينش چو يك لخته كوه ...
ز اسب اندر آمد نشست از برش
همي خواست از تن بريدن سرش.
هجير از سهراب زنهار خواست. سهراب رها كرد او را و زنهار داد. سپس دست او را بسته و نزد هومان فرستاد . هومان شگفت زد شد كه چگونه دليري آنچنان را به آساني گرفته است. به دژ آگهي رسيد كه هجير گرفتار شد خروش از مردم بر آمد. در آن دژ زني بود مانند گردي سوار اهل جنگ و پهلواني نامدار كه گرد آفريد خوانده مي شد. گرد آفريد از گرفتاري هجير ننگش آمد پس زره سواران جنگ را پوشيد و بيدرنگ آماده نبرد شد، نهان كرد گيسو بزير زره و فرود آمد از دژ بكردار شير. كمر بسته بر اسب نشسته، گرز و كمان و شمشير بر زين، در برابر سپاه سهراب چو رعد خروشان يكي ويله كرد و گفت سالار اين لشكر كيست . لشكر توران پاسخي نداد سهراب پهلواني ديگر را در ميدان ديد و با خود گفت شكاري ديگر پيدا شد. بر خواست خفتان پوشيد خود جيني بر سر نهاد و اسب به ميدان گرد آفريد تاخت. گرد آفريد كمان را بزه كرد و بگشاد برو سهراب را تير باران گرفت. سهراب بر جاي ماند اما باران تير امان نمي داد پس سر و بدان را زير سپر پنهان كرد و رو به گرد آفريدگار نهاد چون سهراب نزديك رسيد، گرد آفريد كمان را بر بازو افكند و سر نيزه را سوي سهراب كرد سهراب چرخشي كرد و نيزه را بر كمر بند گرد آفريد زد. چنانكه زره بر تن او يك به يك دريده شد، و با نيزه او را بر زين پيچاند. گرد آفريد تيغ از نيام كشيد و بزد نيزه او بدو نيم كرد، و خود سر اسب را بسوي دژ بر گردانيده و هي بر تكاور زد . سهراب كه خشمگين شد ه بود به دنبال او اسب تاخت تا به كنار گرد آفريد رسيد دست پيش برد و برداشت خود از سرش، بند موي گرد آفريد از هم گسيخته و درخشان چو خورشيد شد روي او. آنزمان بود سهراب دانست مرد ميدان او يك دختر است با شگفتي گفت: اينان چگونه اند، از ايران سپاه ، چنين دختر آيد به آوردگاه.
زنانشان چنين اند ايران سران
چگونه اند گردان و جنگاوران
سهراب كمند از زين گشاد و آنرا سو گرد آفريد انداخت كمر را ببند آورد و فرياد كرد از من رهائي مجوي ، اي ماهرو تو چرا به جنگ آمده اي بيهوده تلاش مكن كه رها نخواهي شد. گرد آفريد صورت خود به تمامي آشكار كرد چه جز آن چاره نداشت و گفت اي پهلوان دو لشكر ما را نظاره مي كنند آنها شمشير زدن و گرز كوفتن ما را ديده اند اكنون كه مرا با صورتي گشاده ببينند چه سخن ها خواهند گفت كه پهلوان از پس دختري در دشت نبرد بر نيامد هر چه بيشتر صبر كني ننگ بيشتر خواهي برد بهتر است كه آرامتر پيش رويم دژ و لشكر را بفرمان تو مي دهم هر زمان كه خواستي دژ را بگير. سهراب چون آن سخنان و صورت را ديد
ز ديدار او مبتلا شد دلش.
پاسخ داد: از اين گفته ديگر باز مگرد. گرد آفريد سر اسب را برگردانيد و همراه با سهراب بسوي دژ رفت. كژدهم به در گاه دژ آمد و دختر را با آن خستگي نظاره كرد در دژ را گشادند و گرد آفريد به درون رفت. مردم دژ همه از گرفتاري هجير و آزار گرد آفريد غمگين بودند. كژدهم همراه بابزرگان دژ نزد دختر آمد و گفت خدارا شكر كه ننگي بر خاندان ما وارد نشد. گرد آفريد خنده فراوان كرد و بر بازوي دژ بالا رفت سهراب را ديد كه هنوز بر پشت زين نشسته همانجا كه بود ايستاده است. پس فرياد كرد اي پهلوان اكنون هم از كنار دژ و هم از سرزمين ايران باز گرد. سهراب پاسخ داد به ماه و مهر سوگند
كه اين باره با خاك پست آورم
تو را اي ستمگر به دست آورم
چون دژ را گشودم از گفتار بيهوده ات پشيمان خواهي شد. آن پيمان كه با كردي چه شد. گرد آفريد خنديد و گفت كه تركان ز ايران نيابند جفت ، بيهوده غمگين مشو من روزي تو نبودم . دانم كه تو از تركان نيستي زيرا فر بزرگي بر تو پيدا است و پهلواني بزرگ هستي اما
چو رستم بجنبد ز جاي
شما با تهمتن نداريد پاي،
آن روز يكي از لشكر تو زنده نخواهند ماند و بايد ديد بر سر خود تو چه خواهد آمد . بهتر است اين سخن را بشنوي و از تركان روي بتابي. سهراب چون سخنان آن دختر را شنيد ننگ آمدش. در كنار دژ جايي بود پايه بارو بر آن قرار داشت سهراب باخود به گفت: امروز وقت گذشت. به هنگام شب دژ را علاج خواهم كرد . چون سهراب رفت گژدهم به كاوس نامه نوشت و آنچه گذشته بود و داستان سهراب را يك به يك ياد كرده و افزود اين دژ مدت زيادي مقاومت نخواهد كرد. نامه را مهر كرد و از راه مخفي دژ سواري را نزد كاوس فرستاد و خود نيز همراه با خانواده خويش از همان راه بيرون شد.
فردا كه آفتاب دميد سپاهيان توران آماده نبرد شدند، سهراب نيزه به دست گرفت. بر اسب نشست، با اميد اسير كردن تمامي مردم دژ به پاي قلعه رفت هر چه نگاه كرد هيچكس بر بارو نبود فرمان داد در دژ را گشودند به درون رفتند اما شب هنگام كژدهم با سواران ودژ داران و خاندانشان ازآن راه كه در زير دژ بود بيرون رفته بودند. سهراب همه كس را كه در دژ بود پيش خواند و از هر كس نشان گرد آفريد را جست اما دريغ كه او رفته بود . سهراب با هيچكس درباره گرد آفريد سخن نگفت. اما هومان از فراست دريافت كه سهراب پريشاني دارد . انديشه كرد كه شايد دام كسي پايبند آمده است و، زلف بتي در كمند آمده است. روزها گذشت تا اينكه فرصتي يافت و پرسيد چه شده است بزرگان پيشين چنين از باده محبت مست نشده اند كه تو شدي، صد آهوي مشكين بكمند گرفتند اما بر يكي هم دل نبستند. حال بگو چه شده است ما از توران براي جنگ بيرون آمديم سر مرز ايران را فتح كرديم اين دژ را به آساني گرفتيم اكنون وقت مكث نيست. تا انديشه كني كاوس، رستم، طوس، گودرز، گيو، فرامرز، بهرام، گرگين و صدها پهلوان ديگر به اين سو خواهند آمد و كار دشوار خواهد شد.
توئي مرد ميدان اين سروران- چه كارت به عشق پري پيكران. تو كاري را كه با افراسياب پيمان كرده اي به پايان برسان زمانيكه جهان را گرفتي زيبايان همه ترا سجده خواهند كرد اگر زر و زور داشته باشي همه گرد تو جمع خواهند شد هومان آنقدر گفت تا سهراب بيدار شد و گفت اي سپهبد با تو پيمان نو كردم . سپس نامه به افراسياب نوشت و پيروزي بردژ را با گرفتن هجير يك به يك ياد كرد.
-------------
كاوس
، روزي در ايوانش نشسته بود كه فرستاده كژدهم اجازه خواست و نامه را تسليم
وي كرد. كاوس پهلوانان و بزرگان را دعوت كرد، نامه را برايشان خواندند.
مشورت كردند و گفتند هماورد سهراب فقط رستم است. قرار شد كه گيو به زابل
رفته و رستم را روانه جنگ نمايد، كاوس نامه اي پر ستايش به رستم نوشت و
افزود پهلوانان نامه كژدهم را خواندند و تصميم گرفتند گيو نزد تو بيايد و
چون نامه رسيد
اگر خفته اي زود برجه به پاي ،
و گر خود بپائي زماني مپاي،
چه تو فقط هماورد سهراب هستي. نامه را مهر كردند و گيو روانه زابل شد. كاوس گفت اگر شب رسيد فردايش باز گرد گيو نزديك زابل رسيده بود كه به رستم خبر دادند سواران چون باد بسوي تو مي آيد. تهمتن پيشباز كرد گيو به رستم رسيده پياده شد رستم از ايران و كاوس پرسيد ، به ايوان رفتند گيو نامه را داد. رستم نامه را بخواند و با خنده گفت: سواري مانند سام گرد پديد آيد از آزادگان شگفت نيست اما از تورانيان بسيار دور است نمي دانم اين پهلوانان نام آور كيست من از دختر شاه سمنگان يك پسر دارم ولي او هنوز كودك است. زرو گوهر فراوان به دست كسي براي مادر او فرستادم و حالش را پرسيدم. مادرش پيام داد كه هنوز كودك است، هنوز آن نياز دل و جان من ، نه مرد مصافست و لشكر شكن، چون او بزرگ شود چنين پهلواني خواهد بود. رستم و گيو به كاخ دستان رفتند و درباره سهراب سخن گفتند . به رستم گفتند فرزند تو آن چنان نشده است كه به رزم ايرانيان آمده هجير را از پشت زين ربوده و دستش را به كمند ببندد. هر چه دلير شده باشد هنوز كودك است. رستم دستور داد تا لشكر آماده حركت شوند، گيو گفت: اي جهان پهلوان ميداني كاوس تند است و تيز مغز اگر در زابل بمانيم كاوس خشمگين مي شود بخصوص كه چند بار كاوس تاكيد كرد كه زود باز گرديم . چند روزي گذشت تا رستم گفت رخش را زين كردند ، سواران زابل بر اسب نشستند و بسوي كاوس حركت كردند. به كاوس خبر دادند كه رستم مي رسد. كاوس به طوس و گودرز دستور داد تا يك روز راه رستم را استقبال كنند . روز بعد رستم همراه با طوس و گودرز و گيو به ايوان كاوس رسيد. زمين بوسيدند. ستايش كردند اما كاوس آشفته نشسته و و ابدا پاسخ نداد بر سر گيو بانگ زد و رو به رستم كرد و گفت : تو كه هستي كه فرمان مرا سست مي كني . اگر شمشير در دستم بود مانند ترنجي كه پوست كنند سرت را مي زدم پس به طوس گفت: اكنون برو رستم و گيو را زنده بردار كن و درباره ايشان ديگر با من سخن مگو .
گيو دلخسته شد و از اينكه رستم را سخن سخت گفته بودند تند شده بود. كاوس چين بر جبين انداخت پس از سخنان ديگر از جا بلند شد تا برود ، طوس از جا بلند شد دست رستم را گرفت تا از پيش كاوس بيرون روند. رستم گمان كرد كه طوس مي خواهد دستور كاوس را اجرا نمايد . تهمتن دست زير دست طوس زد كه بر زمين خورد و رستم از روي او بتندي گذشت و در برابر كاوس قرار گرفته گفت:
همه كارت از يكديگر بدتر است ...،
و شهرياري سزاوار تو نيست . چنين تاج سنگين كه بر سر دون مغز قرار گرفته در دم اژدها شايسته تر است تا سر تو. اما من، آن رستم زال نام آورم، كه هر گز نزد شاهي چون تو سر خم نمي كنم ، مصر، چين، هاماوران، روم، سگسار، مازندران همه بنده در پيش رخش منند و تو خود جانت را از من داري حال كه دشمن آمده اگر مي تواني تو سهراب را زنده بردار كن.-
چون بخشم آيم شاه كاوس كيست به طوس مي گوئي دست مرا بگيرد، طوس كيست، گمان مي كني از خشم تو باك دارم، نه چه كاوس پيشم چه يك مشت خاك. من پيروزي خود را از خدا مي گيرم نه از لشكر نه از پادشاه، من بنده تو نيستم، من يكي بنده آفريننده ام. پهلوانان سالها قبل از تو مرا به شاهي بر گزيدند و من، سوي تخت شاهي نكردم نگاه. اگر من آنرا مي پذيرفتم امروز تو به اينجا نرسيده بودي اما سخنان تو سزاي من بود پاسخ آن نيكوئي ها بايد چنين مي بود، اگر من كيقباد را از البرز كوه نمي آوردم تو هرگز كارت به اينجا نمي كشيد ، اگر به مازندران نمي رفتم ، اگر دل و مغز ديو سپيد را نمي سوختم تو در اينجا ننشسته بودي . بعد رو به پهلوانان و بزر گان كرد و گفت: شما هيچ يك مرد ميدان سهراب نيستيد جان خودتان را چاره كنيد. از اين پس مرا در ايران نخواهيد ديد با خشم از ايوان بيرون شد بر رخش نشست و از پيش ايشان برفت.
پهلوانان همه غمگين شدند و نزد گودرز رفته گفتند شكستن دل رستم سزاوار نيست. كاوس از تو حرف شنوي دارد اينك بيا ، به نزد آن شاه ديوانه شو و سخن تازه بگو تا شايد به راهش آوري. پهلوانان گفتند شاه ندارد دل نامداران نگاه ، زمانيكه با رستم چنان كند با ديگران چه خواهد كرد ، در جنگ هاماوران چه پهلواني ها كرد و كاوس را بتخت باز گردانيد اگر دشمن در پيش نبود همه مي رفتيم. اكنون كسي را بفرستيم تا بلكه رستم باز گردد درست، گودرز نزد كاوس رفت و به كاوس گفت: رستم چه كرده بود كه امروز لشكر ايران را بي پناه كردي ، هاماوران فراموشش شد ، ديوان مازندران را از ياد بردي كه گفتي ورا زنده بردار كن؟ اينك او رفته و پهلواني چون گرگ به ايران تاخته است چه كسي با او خواهد جنگيد كژدهم او را د يده به من مي گويد آنروز هرگز مباد، كه با او سواري كند رزم باد، كسيكه پهلواني چون رستم دارد بايد كم خرد باشد تا دل او را بيازارد. كاوس چون سخن گودرز را شنيد از گفته ها پشيمان شد و گفت : اي پهلوان لب پير با پند نيكو تر است. اكنون پيش رستم برو و تندي مرا از دل او بيرون كن و او را نزد من بياور. گودرز از ايوان كاوس بيرون رفت و همراه با او سران سپاه ، پس رستم اندر گرفتند راه، رفتند و رفتند تا به رستم رسيدند. قصه ها گفتند. گودرز گفت، تو داني كه كاوس را مغز نيست. به تندي سخن مي گويد ، فرياد بزند و بگويد هم، آنكه پشيمان شود و حال اگر جوان پهلوان از كاوس آزرده است ايرانيان گناهي ندارند. تو شهر ايران را در برابر دشمن گذارده و رو پنهان مي كني، كاوس از آن سخنان پشيمان شده است. بازگرد و سپاه را سر پرستي كن، جهان پهلوان گفت: من از كاوس بي نيازم، من او را از بند بيرون كشيدم . او مردي ابله است ، در سرش دانش نيست،
سرم سير شد و دلم كرد بس
جز از پاك ايزد نترسم زكس
چون رستم تمام سخن هاي خود را گفت. گودرز لب به سخن گشود و راهي ديگر زد و گفت گروهي گمان مي كنند كه جهان پهلوان از آن ترك ترسيده است و مي گويند چون رستم از آن ترك ترسيده براي ديگران جاي درنگ نيست. گودرز گفت: اي پهلوان، چنين پشت بر شهر ايران مكن، و آنقدر در اين زمينه حرف ومثال آورد كه رستم در پاسخ بماند و گفت تو داني كه نگريزم از كارزار، وليكن رفتار كاوس ما را سبك كرده است. گودرز رستم را وا داشت كه به ايوان كاوس بازگردد چون رستم و گودرز به ايوان كاوس رسيدند، كاوس بلند شد از او پوزش خواست و گفت: اين تندي در گوهر و سرشت من است و چنانكه خدا در وجود من نهاده است مي رويد و خود من نيز از آن در رنج هستم. خوب مي دانم كه پشت لشكر ايران تو هستي هميشه به ياد تو هستم شاهي من داده تو است. خداوند مرا تاج و تخت داد و تورا تيغ و زور. مي داني تو را براي چاره جستن خواستم و چون دير رسيدي تند شدم و اگر ترا آزرده كردم پشيمانم خاكم در دهان باد.
رستم گفت: تو كي هستي و ما همه كهتريم اكنون آمده ام تا هر چه را تو فرمان دهي انجام دهم. پس كاوس فرمان داد جشني آراستند كه تا نيمه هاي شب ادامه داشت فردا صبح چون خورشيد سر زد، كاوس به گيو و طوس فرمان داد تا ببندند بر كوهه پيل كوس ها و در پي آن سپاهيان منزل به منزل به سوي مرز توران حركت كردند. چون به نزديك سپاه توران رسيدند خروشي از ديدبانان سهراب بلند شد كه اينك سپاه ايران آمد سهراب بر بلندي رفت و آن سپاه را كه كرانه نداشت به هومان نشان داد . هومان چون سپاه را ديد به ياد آن زمان كه ضرب دست ايرانيان را چشيده بود دلش پر بيم شد. سهراب گفت: در اين لشكر يك مرد جنگي به چشم نمي خورد از سرداران خبري نيست. سخن فراوان گفتند و هر دو به چادر خويش برگشتند و به خوردن نشستند.
از آن سو سرا پرده كاوس را آراستند و اطراف آن آنقدر خيمه زدند كه در كوه و دشت جائي باقي نماند. چون شب تيره شد تهمتن نزد كاوس رفت .
رستم به كاوس گفت اگر اجازه دهي با لباس مبدل بدون كلاه و كمر به لشكر توران بروم و ببينم كه اين نو جهاندار كيست. كاوس گفت اين كار فقط از تو بر مي آيد. يزدان نگهدارت . جهان پهلوان جامه اي مانند تورانيان پوشيده و پنهاني تا كنار اردوي تر كان رفت . صداي تركان را كه مي گذشتند و يا در دژ سپيد بودند خوب مي شنيد. پس خدا را ياد كرد و با دليري به درون دژ رفت. تمام پهلوانان و سران لشكر توران را نگاه كرد. كم كم پيش رفت تا به چادر سهراب رسيد ، ديد پهلواني بر تخت نشسته بر يك دست او ژنده رزم و در دست ديگر هومان قرار گرفته اند. بارمان نيز به كرسي در كنار هومان قرار گرفته بود.
رستم سهراب را به دليري پسنديد. دو بازو به بزرگي ران اسب و با هيبتي چون شير، چهره چون خون و صد دلير گردش ايستاده بودند. جوان و سرافراز چون نره شير، رستم دورتر از چادر ايستاده بود كه ژنده رزم از چادر بيرون رفت و در تاريكي چشمش به رستم افتاد به هيكل او نگاه كرد دانست در لشكر توران چنين سپاهي وجود ندارد اين بود كه بتندي پرسيد: كه هستي سوي روشنايي بيا تا روي تو را ببينم. تهمتن پيش رفت مشتي بر گردن ژنده رزم زد كه جان از بدنش پرواز كرد.
اي فرزند. آن زمانكه سهراب آهنگ جنگ ايرانيان كرد. ژنده رزم را همراه آورد. زيرا او نيز فرزند شاه سمنگان بود. تهمينه نيز با آمدن ژنده رزم موافقت كرد زيرا او رستم را در بزم ديده بود و مي شناخت. تهمينه به ژنده رزم گفت: تو را همراه سهراب مي فرستم تا چون به ايران رسد و كار جنگ بالا بگيرد پدرش را به او نشان دهي اما چون سرنوشت نوعي ديگر رقم زده بود ژنده رزم به دست رستم كشته شد. سهراب ساعتي انتظار كشيد اما ژنده رزم باز نگشت. سهراب كس فرستاد دنبال ژنده رزم بگردند. يكي از كسان ژنده رزم را كه جان از تنش بيرون رفته بود بر خاك پيدا كرد. نزد سهراب برگشت و داستان را گفت. سهراب از جا بلند شد همراه با تمام كسان با شمع افروخته به ديدن ژنده رزم آمد كه او را مرد ه يافت. سهراب شگفت زده شد، پهلوانان را خواست گفت امشب نبايد خفت زيرا گرگي در ميان ما آمده امشب را بيدار باشيد، باشد كه فردا كين ژنده رزم را از ايشان بخواهم. رستم دژ را خوب تماشا كرد سرداران را شناخت و از همان راه كه آمده بود بازگشت. چون به سپاه رسيد. گيو پاسدار بود چون سايه رستم را ديد با تيغ كشيده بر سر او فرياد زد . كيستي. رستم از صدايش شناخت كه گيو است و خود را آشكار كرد . گيو چون صداي رستم را شنيد پياده شد به رستم گفت: اي پهلوان در اين تيره شب كجا بودي، رستم آنچه كرده بود گفت. گيو بر او آفرين كرد و با رستم نزد كاوس رفت و كاوس پرسيد چه كردي. رستم همه را گفت. گفت گمان نكنم سهراب از تورانيان باشد از ايران و توران به هيچكس مانند نيست. تا آنجا كه به ياد دارم ،
تو گوئي كه سام سوار است و بس.
اگر خفته اي زود برجه به پاي ،
و گر خود بپائي زماني مپاي،
چه تو فقط هماورد سهراب هستي. نامه را مهر كردند و گيو روانه زابل شد. كاوس گفت اگر شب رسيد فردايش باز گرد گيو نزديك زابل رسيده بود كه به رستم خبر دادند سواران چون باد بسوي تو مي آيد. تهمتن پيشباز كرد گيو به رستم رسيده پياده شد رستم از ايران و كاوس پرسيد ، به ايوان رفتند گيو نامه را داد. رستم نامه را بخواند و با خنده گفت: سواري مانند سام گرد پديد آيد از آزادگان شگفت نيست اما از تورانيان بسيار دور است نمي دانم اين پهلوانان نام آور كيست من از دختر شاه سمنگان يك پسر دارم ولي او هنوز كودك است. زرو گوهر فراوان به دست كسي براي مادر او فرستادم و حالش را پرسيدم. مادرش پيام داد كه هنوز كودك است، هنوز آن نياز دل و جان من ، نه مرد مصافست و لشكر شكن، چون او بزرگ شود چنين پهلواني خواهد بود. رستم و گيو به كاخ دستان رفتند و درباره سهراب سخن گفتند . به رستم گفتند فرزند تو آن چنان نشده است كه به رزم ايرانيان آمده هجير را از پشت زين ربوده و دستش را به كمند ببندد. هر چه دلير شده باشد هنوز كودك است. رستم دستور داد تا لشكر آماده حركت شوند، گيو گفت: اي جهان پهلوان ميداني كاوس تند است و تيز مغز اگر در زابل بمانيم كاوس خشمگين مي شود بخصوص كه چند بار كاوس تاكيد كرد كه زود باز گرديم . چند روزي گذشت تا رستم گفت رخش را زين كردند ، سواران زابل بر اسب نشستند و بسوي كاوس حركت كردند. به كاوس خبر دادند كه رستم مي رسد. كاوس به طوس و گودرز دستور داد تا يك روز راه رستم را استقبال كنند . روز بعد رستم همراه با طوس و گودرز و گيو به ايوان كاوس رسيد. زمين بوسيدند. ستايش كردند اما كاوس آشفته نشسته و و ابدا پاسخ نداد بر سر گيو بانگ زد و رو به رستم كرد و گفت : تو كه هستي كه فرمان مرا سست مي كني . اگر شمشير در دستم بود مانند ترنجي كه پوست كنند سرت را مي زدم پس به طوس گفت: اكنون برو رستم و گيو را زنده بردار كن و درباره ايشان ديگر با من سخن مگو .
گيو دلخسته شد و از اينكه رستم را سخن سخت گفته بودند تند شده بود. كاوس چين بر جبين انداخت پس از سخنان ديگر از جا بلند شد تا برود ، طوس از جا بلند شد دست رستم را گرفت تا از پيش كاوس بيرون روند. رستم گمان كرد كه طوس مي خواهد دستور كاوس را اجرا نمايد . تهمتن دست زير دست طوس زد كه بر زمين خورد و رستم از روي او بتندي گذشت و در برابر كاوس قرار گرفته گفت:
همه كارت از يكديگر بدتر است ...،
و شهرياري سزاوار تو نيست . چنين تاج سنگين كه بر سر دون مغز قرار گرفته در دم اژدها شايسته تر است تا سر تو. اما من، آن رستم زال نام آورم، كه هر گز نزد شاهي چون تو سر خم نمي كنم ، مصر، چين، هاماوران، روم، سگسار، مازندران همه بنده در پيش رخش منند و تو خود جانت را از من داري حال كه دشمن آمده اگر مي تواني تو سهراب را زنده بردار كن.-
چون بخشم آيم شاه كاوس كيست به طوس مي گوئي دست مرا بگيرد، طوس كيست، گمان مي كني از خشم تو باك دارم، نه چه كاوس پيشم چه يك مشت خاك. من پيروزي خود را از خدا مي گيرم نه از لشكر نه از پادشاه، من بنده تو نيستم، من يكي بنده آفريننده ام. پهلوانان سالها قبل از تو مرا به شاهي بر گزيدند و من، سوي تخت شاهي نكردم نگاه. اگر من آنرا مي پذيرفتم امروز تو به اينجا نرسيده بودي اما سخنان تو سزاي من بود پاسخ آن نيكوئي ها بايد چنين مي بود، اگر من كيقباد را از البرز كوه نمي آوردم تو هرگز كارت به اينجا نمي كشيد ، اگر به مازندران نمي رفتم ، اگر دل و مغز ديو سپيد را نمي سوختم تو در اينجا ننشسته بودي . بعد رو به پهلوانان و بزر گان كرد و گفت: شما هيچ يك مرد ميدان سهراب نيستيد جان خودتان را چاره كنيد. از اين پس مرا در ايران نخواهيد ديد با خشم از ايوان بيرون شد بر رخش نشست و از پيش ايشان برفت.
پهلوانان همه غمگين شدند و نزد گودرز رفته گفتند شكستن دل رستم سزاوار نيست. كاوس از تو حرف شنوي دارد اينك بيا ، به نزد آن شاه ديوانه شو و سخن تازه بگو تا شايد به راهش آوري. پهلوانان گفتند شاه ندارد دل نامداران نگاه ، زمانيكه با رستم چنان كند با ديگران چه خواهد كرد ، در جنگ هاماوران چه پهلواني ها كرد و كاوس را بتخت باز گردانيد اگر دشمن در پيش نبود همه مي رفتيم. اكنون كسي را بفرستيم تا بلكه رستم باز گردد درست، گودرز نزد كاوس رفت و به كاوس گفت: رستم چه كرده بود كه امروز لشكر ايران را بي پناه كردي ، هاماوران فراموشش شد ، ديوان مازندران را از ياد بردي كه گفتي ورا زنده بردار كن؟ اينك او رفته و پهلواني چون گرگ به ايران تاخته است چه كسي با او خواهد جنگيد كژدهم او را د يده به من مي گويد آنروز هرگز مباد، كه با او سواري كند رزم باد، كسيكه پهلواني چون رستم دارد بايد كم خرد باشد تا دل او را بيازارد. كاوس چون سخن گودرز را شنيد از گفته ها پشيمان شد و گفت : اي پهلوان لب پير با پند نيكو تر است. اكنون پيش رستم برو و تندي مرا از دل او بيرون كن و او را نزد من بياور. گودرز از ايوان كاوس بيرون رفت و همراه با او سران سپاه ، پس رستم اندر گرفتند راه، رفتند و رفتند تا به رستم رسيدند. قصه ها گفتند. گودرز گفت، تو داني كه كاوس را مغز نيست. به تندي سخن مي گويد ، فرياد بزند و بگويد هم، آنكه پشيمان شود و حال اگر جوان پهلوان از كاوس آزرده است ايرانيان گناهي ندارند. تو شهر ايران را در برابر دشمن گذارده و رو پنهان مي كني، كاوس از آن سخنان پشيمان شده است. بازگرد و سپاه را سر پرستي كن، جهان پهلوان گفت: من از كاوس بي نيازم، من او را از بند بيرون كشيدم . او مردي ابله است ، در سرش دانش نيست،
سرم سير شد و دلم كرد بس
جز از پاك ايزد نترسم زكس
چون رستم تمام سخن هاي خود را گفت. گودرز لب به سخن گشود و راهي ديگر زد و گفت گروهي گمان مي كنند كه جهان پهلوان از آن ترك ترسيده است و مي گويند چون رستم از آن ترك ترسيده براي ديگران جاي درنگ نيست. گودرز گفت: اي پهلوان، چنين پشت بر شهر ايران مكن، و آنقدر در اين زمينه حرف ومثال آورد كه رستم در پاسخ بماند و گفت تو داني كه نگريزم از كارزار، وليكن رفتار كاوس ما را سبك كرده است. گودرز رستم را وا داشت كه به ايوان كاوس بازگردد چون رستم و گودرز به ايوان كاوس رسيدند، كاوس بلند شد از او پوزش خواست و گفت: اين تندي در گوهر و سرشت من است و چنانكه خدا در وجود من نهاده است مي رويد و خود من نيز از آن در رنج هستم. خوب مي دانم كه پشت لشكر ايران تو هستي هميشه به ياد تو هستم شاهي من داده تو است. خداوند مرا تاج و تخت داد و تورا تيغ و زور. مي داني تو را براي چاره جستن خواستم و چون دير رسيدي تند شدم و اگر ترا آزرده كردم پشيمانم خاكم در دهان باد.
رستم گفت: تو كي هستي و ما همه كهتريم اكنون آمده ام تا هر چه را تو فرمان دهي انجام دهم. پس كاوس فرمان داد جشني آراستند كه تا نيمه هاي شب ادامه داشت فردا صبح چون خورشيد سر زد، كاوس به گيو و طوس فرمان داد تا ببندند بر كوهه پيل كوس ها و در پي آن سپاهيان منزل به منزل به سوي مرز توران حركت كردند. چون به نزديك سپاه توران رسيدند خروشي از ديدبانان سهراب بلند شد كه اينك سپاه ايران آمد سهراب بر بلندي رفت و آن سپاه را كه كرانه نداشت به هومان نشان داد . هومان چون سپاه را ديد به ياد آن زمان كه ضرب دست ايرانيان را چشيده بود دلش پر بيم شد. سهراب گفت: در اين لشكر يك مرد جنگي به چشم نمي خورد از سرداران خبري نيست. سخن فراوان گفتند و هر دو به چادر خويش برگشتند و به خوردن نشستند.
از آن سو سرا پرده كاوس را آراستند و اطراف آن آنقدر خيمه زدند كه در كوه و دشت جائي باقي نماند. چون شب تيره شد تهمتن نزد كاوس رفت .
رستم به كاوس گفت اگر اجازه دهي با لباس مبدل بدون كلاه و كمر به لشكر توران بروم و ببينم كه اين نو جهاندار كيست. كاوس گفت اين كار فقط از تو بر مي آيد. يزدان نگهدارت . جهان پهلوان جامه اي مانند تورانيان پوشيده و پنهاني تا كنار اردوي تر كان رفت . صداي تركان را كه مي گذشتند و يا در دژ سپيد بودند خوب مي شنيد. پس خدا را ياد كرد و با دليري به درون دژ رفت. تمام پهلوانان و سران لشكر توران را نگاه كرد. كم كم پيش رفت تا به چادر سهراب رسيد ، ديد پهلواني بر تخت نشسته بر يك دست او ژنده رزم و در دست ديگر هومان قرار گرفته اند. بارمان نيز به كرسي در كنار هومان قرار گرفته بود.
رستم سهراب را به دليري پسنديد. دو بازو به بزرگي ران اسب و با هيبتي چون شير، چهره چون خون و صد دلير گردش ايستاده بودند. جوان و سرافراز چون نره شير، رستم دورتر از چادر ايستاده بود كه ژنده رزم از چادر بيرون رفت و در تاريكي چشمش به رستم افتاد به هيكل او نگاه كرد دانست در لشكر توران چنين سپاهي وجود ندارد اين بود كه بتندي پرسيد: كه هستي سوي روشنايي بيا تا روي تو را ببينم. تهمتن پيش رفت مشتي بر گردن ژنده رزم زد كه جان از بدنش پرواز كرد.
اي فرزند. آن زمانكه سهراب آهنگ جنگ ايرانيان كرد. ژنده رزم را همراه آورد. زيرا او نيز فرزند شاه سمنگان بود. تهمينه نيز با آمدن ژنده رزم موافقت كرد زيرا او رستم را در بزم ديده بود و مي شناخت. تهمينه به ژنده رزم گفت: تو را همراه سهراب مي فرستم تا چون به ايران رسد و كار جنگ بالا بگيرد پدرش را به او نشان دهي اما چون سرنوشت نوعي ديگر رقم زده بود ژنده رزم به دست رستم كشته شد. سهراب ساعتي انتظار كشيد اما ژنده رزم باز نگشت. سهراب كس فرستاد دنبال ژنده رزم بگردند. يكي از كسان ژنده رزم را كه جان از تنش بيرون رفته بود بر خاك پيدا كرد. نزد سهراب برگشت و داستان را گفت. سهراب از جا بلند شد همراه با تمام كسان با شمع افروخته به ديدن ژنده رزم آمد كه او را مرد ه يافت. سهراب شگفت زده شد، پهلوانان را خواست گفت امشب نبايد خفت زيرا گرگي در ميان ما آمده امشب را بيدار باشيد، باشد كه فردا كين ژنده رزم را از ايشان بخواهم. رستم دژ را خوب تماشا كرد سرداران را شناخت و از همان راه كه آمده بود بازگشت. چون به سپاه رسيد. گيو پاسدار بود چون سايه رستم را ديد با تيغ كشيده بر سر او فرياد زد . كيستي. رستم از صدايش شناخت كه گيو است و خود را آشكار كرد . گيو چون صداي رستم را شنيد پياده شد به رستم گفت: اي پهلوان در اين تيره شب كجا بودي، رستم آنچه كرده بود گفت. گيو بر او آفرين كرد و با رستم نزد كاوس رفت و كاوس پرسيد چه كردي. رستم همه را گفت. گفت گمان نكنم سهراب از تورانيان باشد از ايران و توران به هيچكس مانند نيست. تا آنجا كه به ياد دارم ،
تو گوئي كه سام سوار است و بس.
--------
مرگ سهراب بدست رستم
راستش دیروز داشتم در مورد فردوسی و داستان رستم وسهراب میخوندم .این نکته مهمه که بدونیم ،این داستان همزمان است با مرگ پسر فردوسی
که اوج غم و درد،در بیت بیت آن به چشم میخورد .ببخشید که کل داستان را یکجا گذاشتم .به احترام حکیم بزرگ فردوسی والانهاد.
آن شب گذشت فردا صبح سهراب خفتان جنگ پوشيد ، ابزار جنگ بر گرفت با اسب بر بلندي بالا رفت، به جائيكه ايران سپه را بديد، و فرمان داد تا هجير را بياورند. هجير را آوردند سهراب گفت اي پهلوان هر چه مي پرسم به من راست بگو ، گرد دروغ مگرد. اگر راست بگوئي رهايت مي كنم، اگر راست گفتي به تو گنج مي دهد نيكي مي كنم. اما اگر دروغ و كژي پيش آوردي. همان بند و زندان بود جاي تو، هجير گفت: هر چه بپرسي پاسخ خواهم داد مگر آنكه ندانم. سهراب گفت: نشانه هايي از طوس ، كاوس، گودرز، گستهم، گيو، بهرام و رستم مي خواهم.
نشان آنها را به من بده اينك نگاه كن آن سرا پرده ديباي رنگارنگ با خيمه ها كه صد ژنده پيل در برابرش بسته اند با تختي از پيروزه با آن درفش زرد خورشيد پيكر كه نشان ماه را بر سر خود دارد و در قلب سپاه زده شد از آن كيست،
هجير گفت: آن از كاوس كي است . سهراب پرسيد در دست راست كه سواران بسيار قرار دارند آن سرا پرده سپاه با خيمه ها ي بي اندازه با درفش پيل پيكر به كه تعلق دارد. هجير پاسخ داد : آن درفش پيل پيكر از آن طوس فرزند نوذر است كه سپهدار سپاه مي باشد. سهراب گفت: آن سرا پرده سرخ و آن درفش بنفش كه نقش شير دارد و سپاه بزرگي پشت آن قرار گرفته از آن كيست. هجير گفت: هجير راست بگو و با دروغ خود تباهي پيش ميار . هجير گفت آن پهلوان پير ايران سپهدار گودرز كشوادگان است. هشتاد پسر دارد هر يك چون پيل و شير ، يل و زورمند ،
كجا پيل با او بكوشد به جنگ-
نه از دشت ببر و نه از كه پلنگ.
سهراب گفت آن پرده سراي سبز كه بزرگان ايران برابرش ايستاده اند و در برابرش اختر كاويان را بر پاي داشته اند و آن پهلوان كه بر تخت نشسته با آن بدن و قدرت و نيرو و آن اسب كه مانند آن را نديده ام و هر زمان مي خروشد كيست. ببين درفش اژدها پيكر دارد كه بر نوك آن شيري زرين نصب شده نام آن سوار دلير چيست. هجير با خود فكر كرد اگر من نشان جهان پهلوان را به او بگويم باشد كه به ناگاه بر او بتازد پس بهتر است نام رستم را از او پنهان كنم. هجير سر بلند كرد و گفت: شنيده ام از چين، نيكخواه و پهلواني به تازگي نزد كاوس آمده است. سهراب گفت: نام او چيست گفت: بياد ندارم. سهراب دوباره گفت: پرسيدم نام آن چيني را بگو . هجير گفت : اي پهلوان من مدت ها در دژ بودم در همان زمان پهلوان چيني نزد كاوس رفته است. سهراب در دل غمگين شد زيرا نام رستم را نشنيد اما نشاني هاي صاحب درفش اژدها پيكر را از مادرش شنيده بود آنرا مي ديد ولي باور نمي كرد و مي خواست آن سخن شيرين را از دهان هجير بشنود اما آنچه را كه نخست بر پيشانيش نوشته بودند جز آن بود.
فضا چون ز گردون فرو ريخت بر
همه زيركان كور كردند و كر
سهراب پرچم سرداران ديگر را به هجير نشان داد و نام صاحب آن را پرسيد: درفش گرگ پيكر را نشان داد و گفت آن پرچم از كدام سردار است هجير گفت آن سرا پرده گيو است. بزرگترين فرزند گودرز و داماد رستم . سهراب گفت: پر چمي سپيد مي بينم با نيزه داران فراوان . دستگاهي عظيم دارد او كيست . هجير پاسخ داد آن سرا پرده به فريبرز فرزند كاوس متعلق است. سهراب تمام پرچمها را نشان داد و از هجير صاحب آن را پرسيد و سهراب هر لحظه مي كوشيد تا هجير را متوجه محلي نمايد كه تصور كرده بود رستم در آنجا است. هجير گفت هر چه دانستم به تو راست گفتم و نام آن چيني را نمي دانم اگر نه مي گفتم. سهراب گفت: اي هجير از رستم سخني نگفتي. مگر رستم بزرگ لشكر و نگهبان كشور نيست. چگونه جهان پهلوان در ميان سپاه پنهان باقي مانده، چگونه در جنگي كه كاوس خود آمده رستم نيست . هجير گفت: اكنون هنگام بهار است و گشت در گلستان. شايد به زابلستان رفته باشد تا بهار را در آنجا بگذراند .
سهراب گفت: اين افسانه است رستم عاشق جنگ است، باور كنم كه در چنين جنگي هوس گلستان كرده است. پير و جوان بر اين سخن تو مي خندند . اي هجير من صادقانه با تو سخن مي گويم. اگر رستم را به من نشان دهي، تو را بي نيازي دهم در جهان ، اما اگر آنرا از من پنهان كني سرت را از تن جدا خواهم كرد هجير گفت: در اين جنگ كسي هماورد رستم نيست كه بخواهد در زابلستان به جنگ او بيايد .
سهراب گفت: اي هجير سيه بخت گودرز كشوادگان ، كه چون تو كسي را بايد پسر بخواند، تو آنچنان از رستم ترسيده اي كه گزاف مي گوئي. هجير با خود انديشه كرد اگر من نشان رستم را به اين ترك بگويم فقط در لشكر او را جستجو خواهد كرد و امكان دارد، شود كشته رستم بجنگال او، و چون رستم كشته شود چه كسي از كاوس و ايران شهر دفاع خواهد كرد. فرض كنيم كه اين ترك مرا بكشد اتفاقي در جهان نمي افتد پدرم گودرز هشتاد پسر گزيده تر از من دارد. گيو، بهرام، رهام، شيدوش،
چه كينه اي با رستم داري و چه چيز بيهوده از من مي خواهي، كه آگاهي آن نباشد برم، حال مي خواهي سر مرا ببري تو كه براي خون ريختن بهانه نمي خواهي هر چه خواهي بكن اما بدان تو رستم را نخواهي شكست چون آسان به دست تو نخواهد آمد. به فكر جنگ با رستم مباش زيرا اگر روبرو شوي زنده نخواهي برگشت. سهراب سخنان درشت هجير را شنيد پاسخي نداد اما پشت دستي بر او زد و بر خاك انداختش.
سهراب چون از بلندي پائين آمد مدتي انديشه كرد عاقبت كمر بجنگ بست، بر اسب نشست و به ميدان رفت و تا قلب سپاه كاوس تاخت چون به چادر نزديك شد، رميدند از وي سران دلير، هيچكس از نامداران كاوس به جنگ او نيامدند.
سهراب نعره زد و به كاوس گفت: چه بيهوده نام كاوس كي بر خود نهادي.
گر اين نيزه در مشت پنهان كنم
سپاه تو را جمله بيجان كنم،
در آن شب كه ژنده رزم كشته شد سوگند خوردم ،
كز ايران نمانم يكي نامدار
كنم زنده كاوس شه را بدار،
پهلوانان تو كجا هستند، گيو ، گودرز، طوس، فريبرز فرزندان تو چرا به ميدان نمي آيند. رستم كجاست چرا از ميدان من گريخته است. اكنون بيايند و در ميدان مردي كنند. در برابر نعره هاي او هيچكس پاسخي به سهراب نداد . سهراب هي بر اسب زد و خود را به چادر كاوس رسانيد از اسب خم شد و هفتاد ميخ از چادر كاوس را از زمين بر كند. چنانكه نيمي از سرا پرده بر هم فرو ريخت. كاوس فرياد زد اي نامداران، يكي نزد رستم برد آگهي، و بگوئيد اين ترك همه جا را بهم ريخته است كسي را نداريم كه در نبرد با او برابر ي كند. طوس خود را نزد رستم رسانيدآ نچه را كاوس گفته بود و خود ديده بود بيان كرد. رستم گفت: اي طوس هر يك از كيان كه مرا مي خواستند گاهي براي شادماني و بزم بود. و گاهي براي رزم. اما كاوس فقط مرا براي رزم مي خواند و بفرمود تا رخش را زين كنند، رستم از خيمه به دشت نگاه كرد گيو را ديد كه مي گذشت و به گرگين گفت شتاب كن و همه مي گفتند بايد زود جلوي اين ترك را بگيريد. رستم كه از درون چادر آن سخن را مي شنيد در دل گفت: اين همه تلاش براي جنگ با يك تن افسانه است و خود،بزد دست و پوشيد ببر بيان ، رستم بر رخش نشست و روانه خيمه كاوس شد. زواره پهلوان در راه به او رسيد و گفت از اينجا جلوتر مرو زيرا كاوس چون سهراب را ديد فرمان داد كه درفش او را برداشته و از ميدان بيرون برند و خود نيز چنان كرد . رستم پا بر رخش زد و در برابر سهراب قرار گرفت . سهراب كف بر كف زد و به رستم گفت: ما دو پهلوانيم بيا تا جدا از ميدان جنگ با هم نبرد كنيم اكنون اي پهلوان تو پير شده اي عمر زياد بر تو ستم كرده ميدان جنگ ديگر جاي تو نيست . تاب يك مشت من را هم نداري. رستم چون سخنان سهراب را شنيد . بدو گفت نرم! جوانمرد! نرم آرام باش، به پيري بسي ديدم آوردگاه- بسي ديو بر دست من شد تباه، لحظه اي درنگ كن تا مرا در جنگ ببيني. اين دريا و كوه جنگ مرا فراوان ديده است، چه كردم؟ ستاره گواه من است، اي مرد دلم به تو مي سوزد بر تو رحمت دارم نمي خواهم كه جان تو را من گرفته باشم. نمي دانم تو به تركان نمي ماني در ايران نيز چون تو نديده ام اين سخنان رستم دل سهراب را لرزانيد، گفت: اي پهلوانان! سخني مي پرسم راست بگو نژاد تو از كيست بگو و مرا شادمان كن، من اينگونه گمانم كه تو رستمي، تو فرزند دستاني اين را به من بگو و راست بگو تا دل من شاد شود، چنين داد پاسخ كه رستم نيم، تو اشتباه مي كني، چه او پهلوان است و من كهترم اميد سهراب به پاسخ رستم از دست رفت روز روشن در نظر تيره شد و نيزه بر دست ميان ميدان رفت. سهراب، نشاني و گفته ها ي مادر را كه با اين پهلوان تطبيق مي كرد ، رستم بود و از سخنان او در ميدان در شگفت. هر يك از دو پهلوان نيزه كوتاهي به جنگ آورده و بر يكديگر تاختند. نيزه ها شكست و فرو ريخت . دست به شمشير هندي بردند آنقدر بر سپر ها كوفتند كه تيغ ريز ريز شد. عمود بر سر دست آوردند. همي كوفتند آن بر اين اين بر آن، تا دسته عمود خم شد زره هايشان از هم گسيخت، اسبها از كار ماندند. تن پر عرق و دهان پر از خاك- زبان گشته از تشنگي چاك چاك، خسته و فرسوده آنگاه هر يك از ديگري دور شدند.
ستوران فرزند خود را در ميان هزاران مي شناسند، ماهي دريا و گور در دشت بچه خود را ميشناسد فقط رنج و آز است كه نمي گذارد انسان دشمني را زفرزند باز شناسد. رستم با خود گفت: اين جنگ به آنجا رسيد كه مرا خوار شد. جنگ ديو سپيد، و از مردانگي خودم در دل نا اميد شدم جواني كم سال مرا از روزگار سير كرد و اينك دو لشكر بر من نظاره مي كنند. بگذريم، دو پهلوان كمي استراحت كردند تا اسبشان آسوده شد.
زره و خفتان هر دو دلاور چنان بود كه اسلحه بر آن اثر نمي كرد. سهراب و رستم، بهم تير باران نمودند سخت، اما هيچ يك را زيان نرسيد. هر دو دست پيش برده دوال كمر يكديگر را در سوار ي گرفتند. جهان پهلوان كه كوه را از زمين مي كند نتوانست سهراب را از خانه زين تكان دهد پس دست از كمر او بر داشت. هر دو خسته شدند. سهراب دست بر گرز برد و گرز را بر شانه رستم كوبيد درد در دل تهمتن پيچيد اما از دليري به روي خود نياورد سهراب به خنده گفت، اي سوار به زخم دليران نئي پايدار، آن اسب كه در زير پاي داري چون خري ايستاده است. دل من بر تو رحمت مي آورد و اينك از خون تو خاك گل شود تاسف دارم. تو پير شده اي كا ر جوانان به جوانان گذار. رستم كلامي جواب نداد اما از دليري سهراب در شگفت بود، رستم هي بر رخش زد و بر سپاه توران تاخت. سهراب نيز خود را به سپاه ايران زد. سهراب گروهي از سپاه ايران را بكشت. اما رستم چون به نزديك سپاه توران رسيد انديشه كرد كه كاوس در جنگ سهراب بي دفاع مانده است پس رخش را بر گردانيد و به سپاه ايران بازگشت در ميدان سپاه سهراب را ديد چون شيري هر كه را يافته دريده است. رستم چون سهراب را ديد، خروشي چون شير ژيان بركشيد، و گفت،
اي ترك خوانخواره مرد ،
از ايران سپه جنگ با تو كه كرد،
مگر من با تو نمي جنگيدم چرا چون گرگ برايشان حمله بردي سهراب گفت: سپاه توران هم بي گناهند ، هم دور از جنگ ، تو اول بسوي ايشان رفتي ، رستم گفت اينك باز گرديم فردا هنگام دميدن آفتاب سر بر كشتي خواهيم نهاد و ببينيم تا بر كه گزيد سپاه.
اي فرزند هوا كم كم به تيرگي گرائيد دو پهلوان به لشگرگاه خود بازگشتند. سهراب نزد هومان رفت آنچه شده بود گفت و افزود كه فقط آن پهلوان هم زور من بود گمان ندارم در جهان ديگر چون او آمده باشد ، يكي پير مرد است برسان شير ، دو بازويش چون ران پيل اگر بخواهم از كارهاي او بگويم بيش از شمارش است هومان گفت: قرار بود هيچيك از سپاه از جاي خود حركت نكند نيمه روز گذشته بود كه مردي به تنهائي به اين لشكر روي نهاد. گفتيم تازه از خفتن بيدار شده كه يك تنه به جنگ آمده به ميان ما رسيد او بدون جنگ بازگشت سهراب پرسيد از سپاه ما كسي را نكشت گفتند نه. سهراب گفت اما من از ايرانيان بسي كشتم. فردا به نام خداي جهان آفرين كسي را از آن پهلوانان بر زمين نخواهم گذارد. اكنون گرسنه ام. به فرمان هومان سفره گستردند.
اما بشنو از رستم، گيو نخستين كسي بود كه جهان پهلوان را ديد، رستم پرسيد: جنگ سهراب را چگونه ديد ، گيو گفت چون آتشي ميان لشكر افتاد در آن ميان طوس را ديد بر او حمله برد ، گرگين خود را ميان آورد دليران فراواني به سوي او رفتند اما همه زخمدار شدند. به گمانم جز جهان پهلوان ديگري تاب ميدان را ندارد. اما همچنان كه فرمان داده بودي سپاه جنگ آغاز نكرد هيچ سواري حمله نبرد. سهراب توانست از قلب تا ميمنه را بر هم بريزد. رستم از سخنان گيو غمگين شد . رستم به درگاه كاوس رفت . كاوس از رستم استقبال كرد پيش خود نشانيد و سخن شان به سهراب رسيد.
هر گونه او را آزمودم استاد بود من پيش از اين ها پهلوانان بسياري را از زين بر گرفته و بر زمين زده ام و اين بار هم كمربند سهراب را گرفتم، همي خواستم كش زين بر كنم چو ديگر كسانش به خاك افكنم، اگر كوهستان در برابر باد خم شد او نيز از زين جدا گرديد و قرار شد فردا با هم كشتي بگيريم.
بكوشم ندانم كه پيروز كيست
ببينيم تا راي يزدان به چيست
چه بسيار ديو و شير و پلنگ و نهنگ كه در جنگ من نابود شدند، چه بسيار دژ و باره را كه به ضرب گرز با خاك يكي كردم آن كس كه پاي بر اسب مي آورد خود در مرگ را مي كوبد. چون دير وقت شد رستم از جا بلند شده و رو به لشكر گاه خود حركت كرد زواره نزد رستم آمد، از او خوردني خواست با هم نشستند رستم برادر را اين چنين وصيت كرد.
وصيت رستم به زواره
رستم چون به سفره نشست به زواره گفت اي برادر فردا هوشيار باش سحر گاه من به ميدان مي روم آن توراني نيز خواهد آمد دو فرسنگ ميان دو سپاه فاصله خواهد بود تو در آغاز صبح سپاه و درفش مرا همراه با تخت و زرين كفش سپهبدي در پيش پرده سراي آماده نگه دار. فردا روز انتظار است چون خورشيد غروب كرد اگر در جنگ پيروز شده باشم در ميدان درنگ نمي كنم اما كار دگر گونه شد و من كشته شدم نه زاري بكن نه خشمناك شو. يك تن از شما به ميدان نرود هيچكس با تورانيان نجنگد.سپس نزد دستان شويد، با او از من سخن بگوئيد، بگوئيد زور تهمتن در آمد، ببن،
چنين بود فرمان يزدان پاك،
و گردد به دست جواني هلاك،
دل مادرم را از من خرسند كن و بگو آنچه به من رسيد از سر نوشت خدائي بود، به مادرم بگو دل در غم من مبند و جاودان انديشه مرگ مرا در دل خود نگاه مدار، چه هيچكس در جهان جاودان نمانده است و من نيز داد خود از گردن ستانيده ام چه بسيار ديو وشير و پلنگ و نهنگ كه در چنگ من به هنگام جنگ تبه شد، چه بسيار دژ و باره را كه به ضرب گرز با خاك يكي كردم آنكس كه پاي بر اسب مي آورد خود در مرگ را مي كوبد .
اگر سال گردد فزون از هزار
همين است راه و همين است كار
به جمشيد بنگر يا طهمورث ديوبند، به گيتي چو ايشان نبد شهريار سر انجام رفتند. زي ، كردگار، گرشاسب، نريمان و سام هيچيك جواز ماندن ابدي نيافتند و رفتند. دنيا برايشان نيز قرار نگرفت و ، مرا نيز بايد از اين ره گذشت، هيچكس جاودان نخواهد ماند، چون اين سخنان بگفت افزود، اي زواره به دستان بگوي كه كاوس را فراموش نكرده و اگر جنگي پيش آيد او را ياري كند. چون سخنان بدينجا رسيد شب از نيمه گذشت و تهمتن به خوابگاه رفت.
اي فرزند، چون خورشيد درخشان پر بگسترد و زاغ سياه پران سر فرو برد،
تهمتن بپوشيد ببر بيان
نشست از بر اژدهاي دمان ،
و آماده رفتن به ميدان شد.
كشتي گرفتن رستم و سهراب
اما بشنو از سهراب، آن شب را هومان بزمي ساخت، سهراب با هومان سخن گفت و افزود آن شير مردي كه امروز با من نبرد كرد. بالايي چون من دارد. سر و گردن و بازوانش مانند من است. مانند آنكه ما را از روي هم ساخته اند. عجيب است كه هر وقت او را مي بينم دلم فرو مي ريزد و مهر او در دل من افزون مي شود. ازاو خجالت مي كشم تمام نشاني هائي كه مادرم داده با او يكي است، گمان مي برم من كه او رستم است، اگر رستم باشد چگونه با او بجنگم. چگونه چون دشمن، خيره در رويش بنگرم اگر پدر من باشد از خداوند شرم دارم مي دانم كه سيه رو سر بزير خاك فرو خواهم برد اميد به جهان ديگر ندارم ، پس از من رزم مرا با پدر ، همه جا خواهند گفت، كه در مرز ايران و توران من با پدرم جنگيده ام. از اينكه با اين مرد در آويزم وحشت دارم. هومان گفت: اي پهلوان چند بار در ميدان جنگ با رستم روبرو شده ام اي پهلوان او نيست اسب او به رخش شبيه است وليكن رخش كجا اين اسب كجا. چون نيمي از شب گذشت سهراب آماده خواب شد، و چون آفتاب دميد خفتان رزم بر تن كرد. سپس سوار بر اسب شد، گرز بر سر جنگ گرفت و به ميدان رفت چون برابر رستم رسيد چنانكه گويي شب را با هم بوده اند با لبي خندان از رستم پرسيد ديشب چگونه خوابيدي ، چگونه بيدار شدي، اي شير مرد اين تير و شمشير مرگ وكينه را از كف بينداز . بزن جنگ بيداد را بر زمين، بيا تا از اسب بزير آئيم. در كنار هم بنشينيم خشم را از جانمان دور كنيم در برابر خداوند پيمان كنيم كه ديگر جنگ يكديگر نجوئيم. اي شير مرد ، دل من همي بر تو مهر آورد، چون تو را مي بينم عرق شرم بر چهره ام مي دود، بيا و نژاد و نام خودت را به من بگو،
اكنون كه من با تو همنبرد شده ام نامت را از من چرا پنهان مي كني به من بگو آيا تو پسر دستان نيستي ، تو را رستم زابلي نام نيست . رستم گفت: اي پهلون ديروز از اين حرفها نزديم، شب پيش از كشتي گرفتن سخن گفتيم. حال اگر تو جوان هستي بدان من هم كودك نيستم و فريب تو را نخواهم خورد . امروز به كشتي مي كوشيم و فرجام كار آن خواهد بود كه ، فرمان و راي جهانبان بود، و ديگر آنكه به هنگام نبرد سوال و جواب نمي كنند. سهراب گفت: اي مرد پير آرزو داشتم كه در بستر و به آرامي مرگ تو را در ربايد و كسي از تو باز ماند كه استخوانت را در دخمه نهد حال اگر پند من را نمي پذيري آنچه خدا خواهد همان خواهد شد. هر دو پهلوان از اسب فرود آمدند ، دهانه اسب را بر سنگ بستند و هر دو با دلي غمگين چو شيران به كشتي بر آويختند آنقدر كوشيدند كه از تنشان عرق و خون بيرون مي زد
كمر بند رستم گرفت و كشيد
و بر رستم در آويخت چون پيل مست ، سهراب ، يكي نعره بر زد پر از خشم و كين
بزد رستم شير را بر زمين ،
چون رستم زمين خورد سهراب بر سينه اش نشست خنجر از كمر كشيد تا سر رستم را از بدن دور كند رستم آنچنان كه سهراب بر سينه اش نشسته بود فرياد كرد. اي پهلوان آئين ما در كشتي جز اين است، سهراب گفت: چگونه؟ رستم گفت: آن كس كه در كشتي اول بار پيروز مي شود سر زمين خورده را نمي برد دوباره كشتي مي گيرد اگر بار دوم هم پيروز شد ، روا باشد كه سر كند ز او جدا، رستم مي خواست با اين سخنان از چنگ سهراب رها شود ، سهراب نيز از جوانمردي و دليري كه داشت از سينه رستم بلند شد و به دشت رفت. چون ساعتي گذشت هومان خود را به سهراب رسانيد گفت آن پهلوان چه شد . سهراب همه چيز را بازگو كرد. هومان افسوس خورد و گفت دريغ اي جوان، به سيري رسيدي همانا زجان، شيري را كه در دام آورده بودي رها كردي او ديگر بار به دام تو نخواهد افتاد. سهراب گفت: او فردا به جنگ من خواهد آمد و من او را زنجير به گردن نزد تو خواهم آورد.
اي فرزند . بشنو از رستم چون از دست سهراب آزاد شد به شهر آبروان رسيد كمي آب خورد سر و تن شست خدا را نيايش كرد و پيروزي خود را بر سهراب آرزو كرد. نمي دانست كه
چون رفت خواهد سپهر از برش ،
بخواهد ربودن كلاه از سرش.
در افسانه هست كه رستم نيرو از پروردگار يافت چنانكه اگر پا بر سنگ مي نهاد پايش در سنگ فرو مي رفت و از آن زور پيوسته رنجور بود تا آنكه بر درگاه خداوند ناله ها كرد و به زاري گفت : پروردگارا كمي از زور من را كم كن تا به آساني راه بروم. پروردگار آرزويش را بر آورده كرد و از نيروي او كم نمود و چون پيروزي سهراب را بر خود بديد . به درگاه خداوند ناله كرد و گريست و گفت پروردگارا،
همان زور خواهم كز آغاز كار
مرا دادي اي پاك پروردگار ،
خداوند آرزويش را بر آورده كرد و همان زور را به او باز داد ، رستم بر رخش نشست و روانه ميدان شد. سهراب از كنار ميدان او را ديد و گفت اي پهلوان تو تازه از چنگ شير رها شده اي چرا دوباره باز گشتي به تو امان دادم به پيريت بخشيدم. رستم گفت: تو بر جواني خود غره شده اي حال خواهي ديد
كه اين پيرمرد دلير،
چه آرد به روي تو اي نره شير،
دوباره از اسب به زير آمدند . اسباب را بر سنگ بستند . دوال كمر يكديگر را گرفتند و سر بر كشتي نهادند. رستم چنگ پيش برد سر و يال سهراب را به دست آورد و به تندي فرو كشيد ، خم آورد پشت دلاور جوان ، چه توان كرد سهراب زمانش سر آمد و قدرتش از دست شد رستم سهراب را بر زمين زد تيغ از كمر كشيد و پهلوي سهراب را با آن دريد. سهراب آهي كشيد و بر خاك افتاد. به رستم گفت: جهان كليد مرگ مرا به دست تو داد تو بي گناهي و اين جهان پير است كه، مرا بر كشيد و بزودي بكشت. همسالان من هنوز در كوي ها بازي مي كنند و من اين چنين در خاك خفته ام . مادرم نشاني از پدر به من داد و من جان خود را در راه پيدا كردن پدرم فدا كردم. همه جاي جهان جستمش تا رويش را ببينم و اكنون در همان آرزو جان مي دهم ، دريغا كه رنجم به پايان رسيد، و روي پدر را نديده ام. اكنون تو اي مرد اگر در آب ماهي شوي، و يا چو شب اندر سياهي شوي، اگر چون ستاره بر سپهر بلند بر آئيي و از روي زمين مهر خود ببري، پدرم كين مرا از تو خواهد خواست و از اين همه مردم كه در سپاه ايران هستند يكي به رستم خواهد گفت كه سهراب كشته است و افكنده خوار چه مي خواست كردن تو را خواستار.
رستم چون آن كلام شنيد جهان پيش چشمش تيره گشت، بي توش گشت، بيافتاد از پاي و بيهوش گشت. زماني گذشت تا به هوش آمد با ناله و خروش پرسيد ، بگو تا چه داري ز رستم نشان-
كه گم باد نامش زگردن كشان.
كه رستم منم گم بماناد نام
نشيناد بر ماتمم زال سام
رستم چون اين سخنان گفت: نعره ها زد، مويكند، خروش كرد و سهراب چون رستم به آن حال ديد بيهوش شد. چون به حال آمد بدو گفت: گر ازان كه رستم توئي
بكشتي مرا خيره بر بدخوئي
همه گونه تو را راهنمايي كردم چگونه يك ذره مهر در دل تو نجنبيد اكنون بند از جوشنم بگشاي. بر تن برهنه ام نظر كن به بازويم مهره خود را بنگر و ببين، تا چه ديد اي پسر از پدر، زماني كه مي خواستم به سوي تو بيايم مادرم با چشماني كه اشك خونين مي باريد نزدم آمد و اين مهره را بر بازوي من بست و مرا گفت اين يادگار پدر توست. آنرا نگه دار ببين تا كي به كار آيد. اكنون هنگام كار آمدن آن مهره است رستم خفتان سهراب را بگشاد و آن مهره را بر بازويش ديد با دست جامه بر تن خود دريد. سهراب گفت: اي پدر اين گريه به چكار خواهد آمد. آنان را در سخن گفتن بداريم. تا خورشيد از آسمان گذشت و تهمتن نيامد به لشكر ز دشت، بيست پهلوان از سپاه ايران به جستجو آمدند. دو اسب را ديدند كه بر سنگي بسته شده است. اما كسي بر آنها نيست گمان كردند كه رستم كشته شده، به كاوس آگهي دادند كه تخت مهم شد ز رستم تهي، از سراسر سپاه ايران خروش بر آمد كاوس گفت: بيابان را بگرديد و سپاهيان به ميدان ريختند
سهراب با رستم گفت عمر به پايان رسيد و كار تورانيان هم دگرگونه شد تو محبت كن و نگذار كه ايرانيان به جنگ توران بروند زيرا ايشان از براي من به اين جنگ اقدام كردند . انديشه كرده بودم اگر پدرم را زنده ببينم تمام شاهان را از ميانه بردارم و تو را به جاي ايشان بنشانم نمي دانستم كه به دست تو كشته خواهم شد. هجير در بند من است بارها نشان تو را از او پرسيدم و هر بار گفت كه رستم به ميدان نيامده نشاني هائي را كه مادرم گفته بود در تو ديدم ولي،
چنينم نوشته است اختر به سر
كه من كشته گردم بدست پدر،
چو برق آمدم رفتم اكنون چو باد به مينو مگر ببينمت باز شاد - رستم لب از سخن فرو بست رخش را پيش آورد و به سوي سپاه ايران حركت كردند ايرانيان از زنده بودن رستم شادي كردند. اما چون پهلوان را خاك آلوده ديدند پرسش كردند و رستم بگفت آن شگفتي كه خود كرده بود، و فقط از آنها خواست كه كسي به جنگ تركان نرود. به زواره خبر دادند كه رستم از ميدان باز گشت. نزد برادر آمد . رستم چون برادر را ديد فرياد كرد، پسر را بكشتم به پيرانه سر بريده پي و بيخ آن نامور. رستم به هومان پيام داد كه جنگي در بين نيست. زواره نزد هومان رفت و پيام رستم را بگفت. هومان گفت. سهراب كشته شده اما اين هجير بود كه رستم را به سهراب نشان نداد. بارها سهراب نشان پدر را از او جست اي پهلوانان مرگ سهراب را شومي هجير بود اكنون بايد سر او را از تن بريد. زواره نزد رستم بر گشت و سخنان هومان را بگفت. رستم در خشم شد نزد هجير آمد گريبانش را گرفت بر زمين زد و خواست تا سرش را از تن جدا كند. بزرگان ايران به پوزش آمده هجير را نجات دادند. سپس تمام بزرگان همراه با رستم نزد سهراب رفتند و گفتند درمان اين زخم فقط با خداست. رستم خنجر را از كمر بيرون كشيد تا خود را بكشد بزرگان همه دست او را گرفتند تا چنان نكند. گودرز گفت: اي پهلوان اكنون چه سودي دارد اگر هزار گزند بر خود و ديگران برساني چه فايده اي بر آن جوان خواهد داشت. اگر عمرش به جهان باشد خواهد ماند. اگر هم رفتني باشد ،
نگه كن به گيتي كه جاويد كيست،
رستم به گودرز گفت: اكنون نزد كاوس رو به او بگو كه چه بر سر من آمده
اگر هيچ از خدمات من ياد مي آوري از آن نوشداروي در گنج كه آن خستگان را كند تندرست، اگر باشد با جامي از مي براي فرزند من بفرست تا مگر به لطف تو بهتر شده و مانند من در كنار تو خدمت كند. گودرز بر اسب نشست نزد كاوس رفت و پيام رستم را بگفت . كاوس پاسخ داد هيچكس بيش از رستم نه بمن خدمت كرد و نه آبرو بيش از او دارد اما اگر نوشدارو به سهراب رسانم و آن پهلوان زنده بماند. مرا از ميان خواهند برد. اي گودرز شنيدي كه او گفت،
كاوس كيست گر او شهريار است پس طوس چيست،
يادت هست،
بدين نيزه ات گفت بي جان كنم،
سرت بر سردار پيچان كنم.
چه انديشه بيهوده اي است سهراب با آن شاخ و يال كي پيش تخت من بر پاي خواهد ايستاد. فراموش كرده اي كه دشنامم داد و به پيش سپه آبرويم ببرد. حرف سهراب را به ياد داري كه پيش رويم ايستاد و گفت
از ايرانيان سر ببرم هزار
كنم زنده كاوس كي را بدار
اگر سهراب زنده بماند و رستم هم باشد من ديگر جائي نخواهم داشت. هيچكس دشمن خويش را نپرورده است كه من بپرورم كاوس گفت نوشدارو نمي دهم گودرز برگشت زود، بر رستم آمد بكردار درد و گفت : خوي بد شهريار درختي است كه هميشه ميوه تلخ به بار مي آورد تو بايد خود نزد او بروي باشد كه نوشدارو بدهد. رستم فرمان داد تا خوابگاهي پر نقش و نگار آراستند سهراب را بر آن خوابانيد و خود نزد كاوس رفت. نيمي از راه رفته بود كه فرستاده اي از سوي گودرز به او رسيد و گفت: كه سهراب شد ز اين جهان فراخ
همي از تو تابوت خواهد نه كاخ،
چون خبر به رستم رسيد روي خراشيد. بر سينه زد و موي كند از فرستاده باز پرسيد چگونه مرد؟ فرستاده گفت: ترا صدا كرد. آهي سرد كشيد ، بناليد و مژگان بهم بر نهاد. رستم از اسب پياده شد ، كلاه برداشت خاك بر سر ريخت. بزرگان همه همچنان كردند رستم به زاري نوحه مي خواند
بمردي از سام و نريمان و گرشاسب بيش بود . چگونه به مادرش آگهي دهم چه كسي را بفرستم
چه گويم چرا كشتمش بي گناه،
چرا روز كردم بر او بر سياه
كدامين پدر اينچنين كار كرد
بگيتي كه كشته است فرزند را. چه كسي به مادرش خواهد گفت كه رستم به كينه بر او دست يافت ، و با دشنه جگر گاه او را شكافت. رستم فرمان داد تا ديباي خسرواني بر جسد سهراب انداختند تابوت آوردند و سهراب را در تابوت كردند. پرده سرايش را به آتش كشيد همه لشكرش خاك بر سر كردند . رستم همچنان نوحه مي خواند و بر سر و سينه مي زد و تمام پهلوانان كاوس همراه با رستم بر خاك نشستند او را پند مي دادند تا خود را نكشد.
به كاوس خبر دادند كه سهراب در گذشت. با سپاه نزد رستم رفت. به رستم گفت از اين سو تا آنسوي جهان همه مردني هستند، يكي زودتر ، يكي دير تر سر انجام همه بر مرگ خواهند گذشت. اگر آسمان را بر زمين بكوبي ، اگر در جهان آتش زني هرگز رفته بر جاي نخواهد آمد. اي تهمتن من از دور او را ديدم با آن يال و كوپال گفتيم نبايد از تر كان باشد اكنون او رفته است و درماني ندارد تا كي مي خواهي گريه كني. رستم گفت: هومان با لشكر همراه با سران توران و چين در اين دشت نشسته اند از ايشان كينه نداشته باش و با آن جنگ نكن زواره سپاه مرا به راه خواهد برد . كاوس گفت اگر چه ايشان به ما بد كرده اند اما چون تو جنگ نمي خواهي ، مرا نيز با آن جنگ آهنگ نيست ، دل من از درد مرگ سهراب پر از اندوه است. در اين سخن بودند كه هجير دلاور به لشكر آمد و گفت: تورانيان به سرزمين خود باز گشتند. كاوس نيز سپاه خود را به ايران آورد و رستم در همان دشت بماند. زواره سپيده دم با سپاه رسيد ، هزاران اسب را يال و دم بزرگان بريدند بزرگان خاك بر سر كردند ، طبل ها و كوس ها را دريدند . رستم همراه ايشان به سوي زابل حركت كرد، تابوت سهراب در پيش داشتند و سپاه از جلو و عقب آن حركت مي كردند. به دستان خبر دادند ، همه سيستان به پيشباز آمدند اما چون چشم دستان سام بر تابوت سهراب افتاد از اسب فرود آمد ، تهمتن پياده در پي تابوت دريده جامه و دل كرده ريش گام بر مي داشت. پهلوانان به رسم زمان كمر ها را گشودند، دليران بزرگ زير تابوت او را گرفتند چون دستان آن را بديد نوحه خواند.
تهمتن به ايوان خود رفت. تابوت سهراب را در پيش نهاد . رودابه از شبستان بيرون آمد و به زاري همي مويه آغاز كرد و در پي آن نوحه خواند.
فغان رودابه از ايوان به كيوان رسيد . چون رستم چنان ديد بگريست بعد تابوت سهراب را نزد دستان و بزرگان برد. رستم تخته آن را بگشود ، به دست خود كفن از تن او جدا كرد و تنش را به ايشان نشان داد . از زن و مرد همه جامه كردند چاك، پس رستم باز به ديباي زرد آن را بپوشيد . و گفت اگر دخمه اي از زر بنا كنم چون من بميرم بر جاي نخواهد ماند، يكي دخمه كردش زسم ستور، تراشيد تابوتش از عود خام و بند هاي زرين بر آن فرو كوفتند روزها گذشت و شادماني از دل رستم گريخت و در آخر صبر پيشه كرد. هومان خبر مرگ سهراب را به افراسياب داد. خبر به شاه سمنگان دادند. جامه بر تن دريد
روي خراشيد، موي كند هر چه داشت به درويشان بخشيد، جامه هاي سهراب را بوسيد و بوئيد، نيزه و كمانش را در آغوش گرفت. تيغ سهراب را بر كشيد و يال و دم اسبش را از نيمه بريد. هر چه از سهراب نيز مانده بود به درويشان داد. در كاخ را بست، تخت را از جاي كند و به زير افكند و در خانه را سياه كرد ، خود جامه نيلگون پوشيد روز و شب مي گريست و پس از مرگ سهراب سالي بزيست سر انجام هم در غم او بمرد و روانش در جهان مينوئي به سهراب پيوست.
-------
داستان سیاوش
داستان سياوش
اي فرزند داستان سياوش از پر معنا ترين داستانهاي شاهنامه است. فردوسي اين داستان را در پنجاه و هشت سالگي به نظم در آورد و خود آرزو مي كند.
اگر زندگاني بود دير باز
بدين دير خرم بمانم دراز
يكي ميوه داري بماند زمن
كه ماند همي بار او بر چمن
و بعد داستان سياوش را چنين آغاز مي كند:
روزي از روزها طوس پهلوان ، صبح زود آن دم كه هنوز آفتاب نزده بود و فقط خروسها مي خواندند از بستر بلند شد گيو وگودرز و چندين سوار را برگزيد و براي شكار روانه دشت شد. ساعتها كنار جويبار و هرجا كه گمان شكار بود گشتند، شكار فراواني به دست آوردند و خوشحال از آن صيد افكني تفريح مي كردند. شكارگاه ايشان به سرزمين توران بسيار نزديك بود . در راه بازگشت همانطور كه اسب مي تاختند بيشه اي نظرشان را جلب كرد . طوس و گيو وچند سوار به سوي بيشه رفتند. طوس و گيو تمام بيشه را گشتند اما بجاي شكار دختري بسيار زيبا را ميان درختها ديدند و هر دو خندان نزد او رفتند.
بديدار او در زمانه نبود
زخوبي بر او بهانه نبود
به بالا چو سرو پديدار ماه
نشايست كردن بدو در نگاه
طوس گفت اي ماهرو چه كسي تو را بسوي اين بيشه آورد. دختر گفت: راست آن است كه نيمه شب ديشب پدرم كه سخت مست شده بود به خانه آمد تا مرا ديد به سويم دويد تيغ از كمر كشيد و مي خواست سرم را از تن جدا كند. آن زمان از خانه گريختم و به اينجا آمدم. طوس پرسيد« پدر تو كيست و از كدام نژادي؟ دختر گفت من فرزند زاده گرسيوزم و نژادم به فريدون مي رسد. طوس پرسيد اين همه راه را پياده چطور آمدي. دختر پاسخ داد. اسبم در راه بماند و دزدان همه زر و گوهر و تاجي را كه بر سر داشتم از من ربودند و ضربه اي نيز بر من كوفتند، از بيم گريختم و اكنون در اين بيشه پناه گرفته ام به اين اميد كه چون مستي از سر پدرم بيرون رود به جستجوي من بر خواهد خواست و مادرم چون بداند همه را روانه خواهد كرد.
پهلوانان دلشان به او مايل شد و در اين انديشه شدند كه دختر همسر كداميك از ايشان باشد. طوس گفت: نخست من او را پيدا كردم و به همين جهت بود كه تند به اين سوي آمدم. گيو گفت اي سپهدار اين سخن را بر زبان نياور كه من نخست او را يافتم، سخن بايد راست گفت و تندي نكن كه جوانمرد هرگز تندي نمي كند.
خلاصه حرفشان تند شد و به آنجا رسيدند كه چون نمي توانند در مورد دختر توافقي داشته باشند بهتر است سرش را ببرند تا هر دو راحت شوند چون سخن به اينجا رسيد يكي از سرداران ميانجي شد و گفت: دختر را بهتر است نزد شاه ببريد به آن شرط كه هر چه بگويد قبول كنيد. سرداران دختر را برداشته و روانه خانه شاه شدند . چون به ايوان كاوس رسيدند آنچه را كه گذشته بود با وي راستي گفتند و دختر را نيز به شاه نشان دادند. كاوس چون دختر را ديد گفت اي سپهبدان رنج شما را كوتاه كردم اين دختر هر كه هست در خور حرمسراي من است. سخن را كوتاه كنيد . كاوس از دختر پرسيد از كدام نژادي ، گفت از خاندان فريدون و گريسوز جد من است. كاوس گفت آيا راضي هستي تو را به حرم خودم بفرستم و تو را بر زيبائيان آن بزرگي دهم؟ دختر گفت: چون تو را ديدم از ميان پهلوانان تو را انتخاب كردم .
كاوس دختر را به مشكوي خود فرستاد قصر و زندگي برايش فراهم كرد تختي از عاج، پيراهني از ديباي زرد و فرمان داد تاجي از زر وپيروزه بر سرش نهادند. خلاصه آنچه را كه شايسته بود به آن بانو دادند كاوس ده اسب پر قيمت با تاجي از زر و اموالي ديگر نزد هر يك از دو سپهبد فرستاد. سالي نگذشت به كاوس خبر دادند آن دختر فرزندي آورده است. كاوس شادمان شد و نام آن پسر را سياوش نهاد، و ستاره شناسان را گفت تا نيك و بد زندگي او را ببينند. دانايان ستاره سياوش را سخت آشفته و بخت او را خفته ديدند.مدتي گذشت تا رستم به ديدار كاوس آمد چون سياوش را ديد به كاوس گفت او را به من بسپار كه هرگز دايه اي بهتر از من براي او نخواهي يافت.
رستم سياوش را همراه خود به زابلستان برد و در طي چند سال آنچه را معمول زمان بود به وي آموخت. تا آنجا كه در سواري ،تيرندازي، كمند، گرز، مجلس نشستن، شكار كردن، داد مردم دادن، سخن گفتن، سپاه راندن.
سياوش چنان شد اندر جهان
بمانند او كس نبود از مهان
يك روز سياوش به رستم گفت : اي پهلوان رنج بردي و هنرهاي فراوان بمن آموختي اكنون زماني است كه كاوس بايد نتيجه آموزش تو را ببيند.رستم قبول كرد و اردويي شايسته براي سياوش بر پا نمود. در خزانه را باز كرد وهر چه داشت در اختيار سياوش نهاد و هر چه كم بود به دست آورد چون سپاه آراسته شد سياوش با رستم روانه در گاه كاوس گرديد. به كاوس آگهي دادند سياوش به نزديكي شهر رسيده است. كاوس، گيو، و طوس را باسپاه فراوان به استقبال فرزند فرستاد چون به سياوش رسيدند طوس در يك سو و رستم در سوي ديگر سياوش قرار گرفته و با هم به كاخ كاوس وارد شدند. آتش آوردند بوي خوش سوختند زر و گوهر بر سرشان نثار كردند تا سياوش برابر كا وس رسيد چون پدر را ديد نخست آفرين او را گفت زماني در برابر پدر سر بر خاك نهاد،سپس از جا برخواست ونزد كاوس رفت، كاوس او را بوسيد و جايش داد. سپس از رستم حال پرسيد و نوازش كرد.
رفتار سياوش چنان بود كه همه از تربيت سياوش شگفتي كردند. بزرگان ايران همه به ديدار سياوش رفتند و سياوش هم به ديدار مادر رفت ومدتي با هم بودند تا اينكه مادر سياوش در گذشت سياوش زاري كرد جامه بر تن چاك نمود، خاك بر سر ريخت چنانكه روز و شب كارش گريه بود و خنده بر لب نمي آورد. يك ماه اين درد و داغ بر جگر او ماند تا كم كم خبر به بزرگان رسيد . طوس ، فريبرز، گودرز، گيو، وديگر شاهزادگان و پهلوانان نزد سياوش رفتند. سياوش چون چهره ايشان را ديد بار ديگر گريه آغاز كرد و براي از دست دادن مادر درغم شد .گودرز چون رنگ سياوش را ديد گفت: اي شاهزاده پند مرا بشنو.
هر آنكس كه زاد او زمادر بمرد
ز دست اجل هيچكس جان نبرد
پهلوانان آنقدر كوشيدند تا دل سياوش را از غم كمي تهي كردند روزگار نيز اينچنين گذشت تا آنكه روزي اين آسمان نيرنگي تازه آغاز كرد.
عاشق شدن سودابه به سياوش
اي فرزند. نزد ديگر ملل نيز افسانه هاي فراوان و قصه هايي دلنشين از همين مايه هست. و اينك داناي طوس مي گويد: نه اولين است نه آخرين. كلامي گزافه نيست چه تا بوده چنين بوده است اما مرد مي خواهد كه چون سياوش پاي بر سر هواي نفس بنهد. جان بدهد اما شرافت خود را نگاهدارد.
كاوس هر روز با سياوش سخنها مي گفت گاه در پنهان گاه در آشكار يكي از روزها كه كاوس با سياوش نشسته و سخن مي گفتند سودابه همسر جوان كاوس وارد سراي ايشان شد . چون چشم سودابه به سياوش افتاد . دل به او سپرد. روز بعد كسي را نزد سياوش فرستاده گفت پنهاني با سياوش بگوي اگر روز به شبستان شاه وارد شود بدون مانع است و آمدن تو شگفتي نخواهد داشت. چون فرستاده دعوت سودابه را به سياوش گفت جوان پاكدل آشفته شد و پاسخ داد: برو به او پاسخ بده كه من مرد اين سخنان نيستم. روز ديگر سودابه نزد كاوس رفت و گفت اي شاه چه شود اگر سياوش را به شبستان فرستي تا خواهران و خويشان خود را ببيند. آيا بهتر نيست به او دستور دهي كه هر چند گاه يكبار در شبستان به ديدارشان برود. چون بيايداو را آنچنان عزيز خواهيم داشت كه با ما رام شود به خصوص اكنون كه در غم از دست دادن مادرتان است. كاوس گفت اي سودابه سخن درست گفتي و بدان كه تو بيش از يكصد مادر بر سياوش مهر و محبت داري . يزدان پاك تو را چنان آفريده است كه دلت جز به پاكي و مهر راغب نيست و كاوس به سياوش گفت سودابه براي تو نه خواهر بلكه مادري مهربان است به مشكوي من برو پرده نشينان و پوشيدگان را ببين و زماني با ايشان بمان .
سياوش چون سخن كاوس را شنيد اندكي خيره خيره به او نگاه كرد و انديشيد شايد پدر مي خواهد او را آزمايش كند. با خود گفت: اگر من به شبستان بروم سودابه رهايم نخواهد كرد پس بهتر است از اين انديشه بيرون روم. پس رو به كاوس كرد و گفت: اي داناي بزرگوار آيا بهتر نيست مرا به سوي دانشمندان و بزرگان كار آزموده بفرستي و يا بگذاري تا جنگ آوري و نبرد را بهتر بياموزم و در كنار تخت تو آئين شاهي را فرا بگيرم. من در شبستان شاه چه خواهم آموخت و كدام زن در مشكوي مي تواند راهنماي من باشد اما اگر دستور پدر آن است كه حتما بايد بروم خواهم رفت. كاوس گفت تو نيز شادماني مي خواهي بد نيست كه سري به شبستان بزني .
آمدن سياوش به مشكوي شاه كاوس
مردي هيربد نام كه دل و جانش از هر بدي پاكيزه بود كليد مشكوي كاوس را با خود داشت كاوس او را خواست و گفت نزد سياوش برو هر چه مي خواهد برايش انجام بده و به سودابه هم بگوي همراه با خواهران خود و ديگران ، سياوش را دلخوش نگاه دارند. چون فردا صبح شد آفتاب سر زد. سياوش نزد كاوس رفت. كاوس هيربد را خواست و به سياوش گفت اينك بر خيز و به سوي شبستان برو
به فرمان كاوس هر دو آنها به سوي مشكوي رفتند هيربد در را گشود پرده را برداشتند راه مشكوي باز شد و سياوش ترسان از انجام بد رفتن به مشكوي قدم به شبستان نهاد. چون سياوش به شبستان رفت پرد گيان حرم پيش آمدند بوي خوش ريختند، طلا بر سرش نثار نمودند شادي كردند و سياوش را وارد سرا كردند سياوش به آرامي پا بر ديباي چيني نهاد و آرام به درون رفت رامشگران نواختند ، خوانندگان آواز خواندند و با اين ترتيب سياوش وارد حرم خانه شد. چون درست نگاه كرد ديد بهشتي است آراسته صدها زيبا رو در كنار هم زتدگي مي كندد . در بالاي شبستان چشمش بر تختي زرين افتاد. پر از پيروزه و جواهرات قيمتي. بالاي تخت فرشي از ديبا گسترده بودند و بر فراز آن سودابه چون ستاره اي تابان مي درخشيد. موهايش شكن بر شكن تا سر دوش رسيده بود تاجي بلند بر سر داشت و دنباله گيسويش تا به ساق پا مي رسيد. خدمتكاري كفش زرين در دست سر به زير افكنده و در كنار تخت ايستاده بود چون سياوش از پرده گذشت و به چشم سودابه رسيد به تندي از تخت فرود آمد خرامان نزد سياوش رفت. بر او سجده كرد و زماني دراز او را در آغوش گرفت و چشم و روي او را دليرانه همي بوسيد گويي از ديدار سياوش سير نمي شد.
پس گفت: اي شاهزاده صد هزار بار يزدان را سپاس، روز و شب سه بار خداوند را نيايش مي كنم چه هيچكس را فرزندي چون تو نيست و شاه تو بهتر و نزديك تر از تو كسي را ندارد.
سياوش بدانست كان مهر چيست
چنان دوستي نز ره ايزديست
به تندي خود را از او را از او رها كرده و نزد خواهران خود رفت. خواهران گردش را گرفتند كرسي از زر آوردند سياوش نشست و زماني دراز با خواهران سخن گفت. اهل حرم دسته دسته از دور و نزديك چشمشان به او روشن شده بود همه كس سخن از سياوش مي گفت و سخن آن بود كه اين مرد چون ديگر مردمان نيست و رواني پر خرد دارد. سياوش خواهران را وداع كرد و از شبستان بيرون شد. و سپس نزد پدر رفت و گفت: تمام پردهسراي و نهفته هاي آن را ديدم. ايزد توانا همه نيكويي هاي جهان را به تو داده است. از ديگر گذشتگان ما به شمشير و گنج و سپاه وهمه چيز فزوني داري. شاه از گفتار او شاد شد و دستور داد تا جشني بر پا كردند. و تا شب دير به شادي بودند و به هنگام خواب كاوس روانه شبستان شد و به نرمي با سودابه سخن گفت و از سياوش پرسيد و گفت: هر چه از او دانسته اي به من بازگو، از دانايي،از زيبايي صورت و پاكي قلب و نيكويي گفتار. به من بگو پسند تو آمد خردمند هست.
سودابه گفت: هرگز كسي را چون سياوش نديده ام، چرا اين راستي را بپوشم.چو فرزند تو كيست اندر جهان؟ كاوس گفت: مي ترسم چون به مردي برسد از چشم بد زيان ببيند. سودابه گفت: اگر سخن مرا بپذيري از خاندان خودم همسري به او خواهم داد تا هر چه زودتر فرزندي آورد من دختراني ازنژاد تو و پيوند تو در شبستان دارم. از نژاد كي آرش و آي پشين دختراني در مشكوي تو هستند. كاوس گفت: آنچه تو مي گويي دلخواه من است همان بكن كه دلخواه تو است. آن شب گذشت، روز ديگر شبگير سياوش نزد پدر آمد. چون به سخن نشستند كاوس گفت آرزوئي كه داري بگو. سياوش گفت: هر چه شاه بگويد. كاوس گفت: در دل دارم كه از تو فرزندي به جهان آيد تا يادگاري باشد و رشته شهرياري ما به او پيوندد و چنانكه دل من از ديدار تو شكفته مي شود دل تو نيز از ديدار فرزندت به شادي گشوده شود. آن زمان كه به جهان آمدي ستاره شناسان گفتند تو فرزندي به جهان خواهي آورد كه در جهان يادگار خواهد بود. هم اكنون از بزرگان زني انتخاب كن، از خاندان كي پشين، از خاندان كي آرش. سياوش سر به زير افكند. گفت: اي پدر تو شاهي و من به فرمان و راي تو هستم. هر كسي را كه تو بگزيني براي من قابل قبول است. اما از تو مي خواهم اين سخنان را به سودابه هرگز نگو مرا دگر به شبستان مفرست.
كاوس چون سخنان سياوش را شنيد بخنديد.
چون نبد آگه از آب در زير كاه.
كاوس گفت: براي گزينش همسر بايد به سودابه بگوييم از او هيچ انديشه مكن تمام گفتارش مهرباني با تو است. به جان از تو پاسباني مي كند، پسر از گفتار پدرش شاد شد اما در دل مي خواست تا از سودابه بگريزد،و آگاهانه دريافت سخنان كاوس از خودش نيست اين بود كه جانش در رنجي عميق دست و پا زدن گرفت.
اي فرزند داستان سياوش از پر معنا ترين داستانهاي شاهنامه است. فردوسي اين داستان را در پنجاه و هشت سالگي به نظم در آورد و خود آرزو مي كند.
اگر زندگاني بود دير باز
بدين دير خرم بمانم دراز
يكي ميوه داري بماند زمن
كه ماند همي بار او بر چمن
و بعد داستان سياوش را چنين آغاز مي كند:
روزي از روزها طوس پهلوان ، صبح زود آن دم كه هنوز آفتاب نزده بود و فقط خروسها مي خواندند از بستر بلند شد گيو وگودرز و چندين سوار را برگزيد و براي شكار روانه دشت شد. ساعتها كنار جويبار و هرجا كه گمان شكار بود گشتند، شكار فراواني به دست آوردند و خوشحال از آن صيد افكني تفريح مي كردند. شكارگاه ايشان به سرزمين توران بسيار نزديك بود . در راه بازگشت همانطور كه اسب مي تاختند بيشه اي نظرشان را جلب كرد . طوس و گيو وچند سوار به سوي بيشه رفتند. طوس و گيو تمام بيشه را گشتند اما بجاي شكار دختري بسيار زيبا را ميان درختها ديدند و هر دو خندان نزد او رفتند.
بديدار او در زمانه نبود
زخوبي بر او بهانه نبود
به بالا چو سرو پديدار ماه
نشايست كردن بدو در نگاه
طوس گفت اي ماهرو چه كسي تو را بسوي اين بيشه آورد. دختر گفت: راست آن است كه نيمه شب ديشب پدرم كه سخت مست شده بود به خانه آمد تا مرا ديد به سويم دويد تيغ از كمر كشيد و مي خواست سرم را از تن جدا كند. آن زمان از خانه گريختم و به اينجا آمدم. طوس پرسيد« پدر تو كيست و از كدام نژادي؟ دختر گفت من فرزند زاده گرسيوزم و نژادم به فريدون مي رسد. طوس پرسيد اين همه راه را پياده چطور آمدي. دختر پاسخ داد. اسبم در راه بماند و دزدان همه زر و گوهر و تاجي را كه بر سر داشتم از من ربودند و ضربه اي نيز بر من كوفتند، از بيم گريختم و اكنون در اين بيشه پناه گرفته ام به اين اميد كه چون مستي از سر پدرم بيرون رود به جستجوي من بر خواهد خواست و مادرم چون بداند همه را روانه خواهد كرد.
پهلوانان دلشان به او مايل شد و در اين انديشه شدند كه دختر همسر كداميك از ايشان باشد. طوس گفت: نخست من او را پيدا كردم و به همين جهت بود كه تند به اين سوي آمدم. گيو گفت اي سپهدار اين سخن را بر زبان نياور كه من نخست او را يافتم، سخن بايد راست گفت و تندي نكن كه جوانمرد هرگز تندي نمي كند.
خلاصه حرفشان تند شد و به آنجا رسيدند كه چون نمي توانند در مورد دختر توافقي داشته باشند بهتر است سرش را ببرند تا هر دو راحت شوند چون سخن به اينجا رسيد يكي از سرداران ميانجي شد و گفت: دختر را بهتر است نزد شاه ببريد به آن شرط كه هر چه بگويد قبول كنيد. سرداران دختر را برداشته و روانه خانه شاه شدند . چون به ايوان كاوس رسيدند آنچه را كه گذشته بود با وي راستي گفتند و دختر را نيز به شاه نشان دادند. كاوس چون دختر را ديد گفت اي سپهبدان رنج شما را كوتاه كردم اين دختر هر كه هست در خور حرمسراي من است. سخن را كوتاه كنيد . كاوس از دختر پرسيد از كدام نژادي ، گفت از خاندان فريدون و گريسوز جد من است. كاوس گفت آيا راضي هستي تو را به حرم خودم بفرستم و تو را بر زيبائيان آن بزرگي دهم؟ دختر گفت: چون تو را ديدم از ميان پهلوانان تو را انتخاب كردم .
كاوس دختر را به مشكوي خود فرستاد قصر و زندگي برايش فراهم كرد تختي از عاج، پيراهني از ديباي زرد و فرمان داد تاجي از زر وپيروزه بر سرش نهادند. خلاصه آنچه را كه شايسته بود به آن بانو دادند كاوس ده اسب پر قيمت با تاجي از زر و اموالي ديگر نزد هر يك از دو سپهبد فرستاد. سالي نگذشت به كاوس خبر دادند آن دختر فرزندي آورده است. كاوس شادمان شد و نام آن پسر را سياوش نهاد، و ستاره شناسان را گفت تا نيك و بد زندگي او را ببينند. دانايان ستاره سياوش را سخت آشفته و بخت او را خفته ديدند.مدتي گذشت تا رستم به ديدار كاوس آمد چون سياوش را ديد به كاوس گفت او را به من بسپار كه هرگز دايه اي بهتر از من براي او نخواهي يافت.
رستم سياوش را همراه خود به زابلستان برد و در طي چند سال آنچه را معمول زمان بود به وي آموخت. تا آنجا كه در سواري ،تيرندازي، كمند، گرز، مجلس نشستن، شكار كردن، داد مردم دادن، سخن گفتن، سپاه راندن.
سياوش چنان شد اندر جهان
بمانند او كس نبود از مهان
يك روز سياوش به رستم گفت : اي پهلوان رنج بردي و هنرهاي فراوان بمن آموختي اكنون زماني است كه كاوس بايد نتيجه آموزش تو را ببيند.رستم قبول كرد و اردويي شايسته براي سياوش بر پا نمود. در خزانه را باز كرد وهر چه داشت در اختيار سياوش نهاد و هر چه كم بود به دست آورد چون سپاه آراسته شد سياوش با رستم روانه در گاه كاوس گرديد. به كاوس آگهي دادند سياوش به نزديكي شهر رسيده است. كاوس، گيو، و طوس را باسپاه فراوان به استقبال فرزند فرستاد چون به سياوش رسيدند طوس در يك سو و رستم در سوي ديگر سياوش قرار گرفته و با هم به كاخ كاوس وارد شدند. آتش آوردند بوي خوش سوختند زر و گوهر بر سرشان نثار كردند تا سياوش برابر كا وس رسيد چون پدر را ديد نخست آفرين او را گفت زماني در برابر پدر سر بر خاك نهاد،سپس از جا برخواست ونزد كاوس رفت، كاوس او را بوسيد و جايش داد. سپس از رستم حال پرسيد و نوازش كرد.
رفتار سياوش چنان بود كه همه از تربيت سياوش شگفتي كردند. بزرگان ايران همه به ديدار سياوش رفتند و سياوش هم به ديدار مادر رفت ومدتي با هم بودند تا اينكه مادر سياوش در گذشت سياوش زاري كرد جامه بر تن چاك نمود، خاك بر سر ريخت چنانكه روز و شب كارش گريه بود و خنده بر لب نمي آورد. يك ماه اين درد و داغ بر جگر او ماند تا كم كم خبر به بزرگان رسيد . طوس ، فريبرز، گودرز، گيو، وديگر شاهزادگان و پهلوانان نزد سياوش رفتند. سياوش چون چهره ايشان را ديد بار ديگر گريه آغاز كرد و براي از دست دادن مادر درغم شد .گودرز چون رنگ سياوش را ديد گفت: اي شاهزاده پند مرا بشنو.
هر آنكس كه زاد او زمادر بمرد
ز دست اجل هيچكس جان نبرد
پهلوانان آنقدر كوشيدند تا دل سياوش را از غم كمي تهي كردند روزگار نيز اينچنين گذشت تا آنكه روزي اين آسمان نيرنگي تازه آغاز كرد.
عاشق شدن سودابه به سياوش
اي فرزند. نزد ديگر ملل نيز افسانه هاي فراوان و قصه هايي دلنشين از همين مايه هست. و اينك داناي طوس مي گويد: نه اولين است نه آخرين. كلامي گزافه نيست چه تا بوده چنين بوده است اما مرد مي خواهد كه چون سياوش پاي بر سر هواي نفس بنهد. جان بدهد اما شرافت خود را نگاهدارد.
كاوس هر روز با سياوش سخنها مي گفت گاه در پنهان گاه در آشكار يكي از روزها كه كاوس با سياوش نشسته و سخن مي گفتند سودابه همسر جوان كاوس وارد سراي ايشان شد . چون چشم سودابه به سياوش افتاد . دل به او سپرد. روز بعد كسي را نزد سياوش فرستاده گفت پنهاني با سياوش بگوي اگر روز به شبستان شاه وارد شود بدون مانع است و آمدن تو شگفتي نخواهد داشت. چون فرستاده دعوت سودابه را به سياوش گفت جوان پاكدل آشفته شد و پاسخ داد: برو به او پاسخ بده كه من مرد اين سخنان نيستم. روز ديگر سودابه نزد كاوس رفت و گفت اي شاه چه شود اگر سياوش را به شبستان فرستي تا خواهران و خويشان خود را ببيند. آيا بهتر نيست به او دستور دهي كه هر چند گاه يكبار در شبستان به ديدارشان برود. چون بيايداو را آنچنان عزيز خواهيم داشت كه با ما رام شود به خصوص اكنون كه در غم از دست دادن مادرتان است. كاوس گفت اي سودابه سخن درست گفتي و بدان كه تو بيش از يكصد مادر بر سياوش مهر و محبت داري . يزدان پاك تو را چنان آفريده است كه دلت جز به پاكي و مهر راغب نيست و كاوس به سياوش گفت سودابه براي تو نه خواهر بلكه مادري مهربان است به مشكوي من برو پرده نشينان و پوشيدگان را ببين و زماني با ايشان بمان .
سياوش چون سخن كاوس را شنيد اندكي خيره خيره به او نگاه كرد و انديشيد شايد پدر مي خواهد او را آزمايش كند. با خود گفت: اگر من به شبستان بروم سودابه رهايم نخواهد كرد پس بهتر است از اين انديشه بيرون روم. پس رو به كاوس كرد و گفت: اي داناي بزرگوار آيا بهتر نيست مرا به سوي دانشمندان و بزرگان كار آزموده بفرستي و يا بگذاري تا جنگ آوري و نبرد را بهتر بياموزم و در كنار تخت تو آئين شاهي را فرا بگيرم. من در شبستان شاه چه خواهم آموخت و كدام زن در مشكوي مي تواند راهنماي من باشد اما اگر دستور پدر آن است كه حتما بايد بروم خواهم رفت. كاوس گفت تو نيز شادماني مي خواهي بد نيست كه سري به شبستان بزني .
آمدن سياوش به مشكوي شاه كاوس
مردي هيربد نام كه دل و جانش از هر بدي پاكيزه بود كليد مشكوي كاوس را با خود داشت كاوس او را خواست و گفت نزد سياوش برو هر چه مي خواهد برايش انجام بده و به سودابه هم بگوي همراه با خواهران خود و ديگران ، سياوش را دلخوش نگاه دارند. چون فردا صبح شد آفتاب سر زد. سياوش نزد كاوس رفت. كاوس هيربد را خواست و به سياوش گفت اينك بر خيز و به سوي شبستان برو
به فرمان كاوس هر دو آنها به سوي مشكوي رفتند هيربد در را گشود پرده را برداشتند راه مشكوي باز شد و سياوش ترسان از انجام بد رفتن به مشكوي قدم به شبستان نهاد. چون سياوش به شبستان رفت پرد گيان حرم پيش آمدند بوي خوش ريختند، طلا بر سرش نثار نمودند شادي كردند و سياوش را وارد سرا كردند سياوش به آرامي پا بر ديباي چيني نهاد و آرام به درون رفت رامشگران نواختند ، خوانندگان آواز خواندند و با اين ترتيب سياوش وارد حرم خانه شد. چون درست نگاه كرد ديد بهشتي است آراسته صدها زيبا رو در كنار هم زتدگي مي كندد . در بالاي شبستان چشمش بر تختي زرين افتاد. پر از پيروزه و جواهرات قيمتي. بالاي تخت فرشي از ديبا گسترده بودند و بر فراز آن سودابه چون ستاره اي تابان مي درخشيد. موهايش شكن بر شكن تا سر دوش رسيده بود تاجي بلند بر سر داشت و دنباله گيسويش تا به ساق پا مي رسيد. خدمتكاري كفش زرين در دست سر به زير افكنده و در كنار تخت ايستاده بود چون سياوش از پرده گذشت و به چشم سودابه رسيد به تندي از تخت فرود آمد خرامان نزد سياوش رفت. بر او سجده كرد و زماني دراز او را در آغوش گرفت و چشم و روي او را دليرانه همي بوسيد گويي از ديدار سياوش سير نمي شد.
پس گفت: اي شاهزاده صد هزار بار يزدان را سپاس، روز و شب سه بار خداوند را نيايش مي كنم چه هيچكس را فرزندي چون تو نيست و شاه تو بهتر و نزديك تر از تو كسي را ندارد.
سياوش بدانست كان مهر چيست
چنان دوستي نز ره ايزديست
به تندي خود را از او را از او رها كرده و نزد خواهران خود رفت. خواهران گردش را گرفتند كرسي از زر آوردند سياوش نشست و زماني دراز با خواهران سخن گفت. اهل حرم دسته دسته از دور و نزديك چشمشان به او روشن شده بود همه كس سخن از سياوش مي گفت و سخن آن بود كه اين مرد چون ديگر مردمان نيست و رواني پر خرد دارد. سياوش خواهران را وداع كرد و از شبستان بيرون شد. و سپس نزد پدر رفت و گفت: تمام پردهسراي و نهفته هاي آن را ديدم. ايزد توانا همه نيكويي هاي جهان را به تو داده است. از ديگر گذشتگان ما به شمشير و گنج و سپاه وهمه چيز فزوني داري. شاه از گفتار او شاد شد و دستور داد تا جشني بر پا كردند. و تا شب دير به شادي بودند و به هنگام خواب كاوس روانه شبستان شد و به نرمي با سودابه سخن گفت و از سياوش پرسيد و گفت: هر چه از او دانسته اي به من بازگو، از دانايي،از زيبايي صورت و پاكي قلب و نيكويي گفتار. به من بگو پسند تو آمد خردمند هست.
سودابه گفت: هرگز كسي را چون سياوش نديده ام، چرا اين راستي را بپوشم.چو فرزند تو كيست اندر جهان؟ كاوس گفت: مي ترسم چون به مردي برسد از چشم بد زيان ببيند. سودابه گفت: اگر سخن مرا بپذيري از خاندان خودم همسري به او خواهم داد تا هر چه زودتر فرزندي آورد من دختراني ازنژاد تو و پيوند تو در شبستان دارم. از نژاد كي آرش و آي پشين دختراني در مشكوي تو هستند. كاوس گفت: آنچه تو مي گويي دلخواه من است همان بكن كه دلخواه تو است. آن شب گذشت، روز ديگر شبگير سياوش نزد پدر آمد. چون به سخن نشستند كاوس گفت آرزوئي كه داري بگو. سياوش گفت: هر چه شاه بگويد. كاوس گفت: در دل دارم كه از تو فرزندي به جهان آيد تا يادگاري باشد و رشته شهرياري ما به او پيوندد و چنانكه دل من از ديدار تو شكفته مي شود دل تو نيز از ديدار فرزندت به شادي گشوده شود. آن زمان كه به جهان آمدي ستاره شناسان گفتند تو فرزندي به جهان خواهي آورد كه در جهان يادگار خواهد بود. هم اكنون از بزرگان زني انتخاب كن، از خاندان كي پشين، از خاندان كي آرش. سياوش سر به زير افكند. گفت: اي پدر تو شاهي و من به فرمان و راي تو هستم. هر كسي را كه تو بگزيني براي من قابل قبول است. اما از تو مي خواهم اين سخنان را به سودابه هرگز نگو مرا دگر به شبستان مفرست.
كاوس چون سخنان سياوش را شنيد بخنديد.
چون نبد آگه از آب در زير كاه.
كاوس گفت: براي گزينش همسر بايد به سودابه بگوييم از او هيچ انديشه مكن تمام گفتارش مهرباني با تو است. به جان از تو پاسباني مي كند، پسر از گفتار پدرش شاد شد اما در دل مي خواست تا از سودابه بگريزد،و آگاهانه دريافت سخنان كاوس از خودش نيست اين بود كه جانش در رنجي عميق دست و پا زدن گرفت.
--------
بر اين داستان چند شب گذشت روزي از روزها سودابه تاجي از ياقوت سرخ سر نهاد و بر تخت نشست. تمام دختران حرم را جمع كرد و شبستان را چون بهشتي آراسته كرد، پس به دنبال هيربد كليد دار فرستاد. چون كليد دار آمد گفت: هم اكنون برو و به سياوش بگوي تا قدم رنجه كند و لحظه اي به شبستان در آيد. هيربد پيام به انجام رسانيد و سياوش در فكر شد و از خداوند ياري خواست با انديشه خود چاره جويي كرد اما هيچ راهي را روشن نديد پس به ناچار لرزان لرزان و خرامان به مشكوي وارد شد، سودابه از تخت به زير آمد ،نزد سياوش رفت. سياوش بر صندلي زرين نشست. و سودابه تمام دختران را در برابر سياوش بپا داشت و گفت : اي شاهزاده اين همه دختران كه در شبستان هستند بر آنها نگاه كن هر كدام را كه خواهي بر گزين. دختران هيچ يك چشم از سياوش بر نمي داشتند. پس به فرمان سودابه هر كدام سوي صندلي خويش رفتند و هر يك در انديشه آنكه بخت كداميك بلندتر خواهد بود. همه سكوت كردند چون دختران رفتند سودابه گفت چشم باز كن و ببين از اين همه دختران كداميك را بر مي گزيني.سياوش سر به زير افكند و در پاسخ فرو ماند. در دلش گفت:
كه من بر دل پاك شيون كنم
به آيد كه از دشمنان زن كنم
اي فرزند. به آنجا رسيديم كه سياوش از پذيرفتن آنچه كه سودابه مي خواست سرباز زد و از اينكه دختر او را نيز به همسري بر گزيند نگران بود و داستان مكرهاي شاه هاماوران را با ارتش ايران هر لحظه به ياد مي آورد. و اين بود كه پاسخ خود را بر زبان نمي آورد. سودابه چون سكوت سياوش را بديد دست برد و پرده از رخ خود بر گرفت و به سياوش گفت اين شگفت نيست كه تو هيچيك از دختران شبستان را نپسندي،زيرا تو من را ديده اي.
كسي كوچو من ديد بر تخت عاج
نباشد شگفت ار به ما ننگرد
و كسي را به خوبي به كس نشمرد.
اي سياوش اگر تو با من پيمان كني و از عهد خود بر نگردي يكي از اين دختران را برايت برمي گزينم تا چون پرستاري نزد تو باشد. حالا با من پيمان كن و بر آن سوگند بخور كه لحظه اي نيز از گفتار من سر نپيچي آنگاه چون كاوس از اين جهان رخت بريست تو يادگار كاوس و از آن من خواهي بود. به شرط آنكه مرا همچون جان خودت دوست بداري.
من اينك به پيش تو ايستاده ام
تن و جان شيرين تو را داده ام
زمن هر چه خواهي همه كام تو
بر آرم نپيچم سر از دام تو
پس بدون شرم سر سياوش را به خود گرفت و بر آن بوسه داد. صورت سياوش از شرم گلگون شد خون بر چهره اش دويد و اشك از مژگانش چون خون آب روان شد. در دل گفت: خدايا اين كار ديو است.اي پروردگار زمين و آسمان مرا از گزند آن دور دار . من هرگز با پدرم راه خطا و گناه نخواهم پيمود و هرگز با اين اهريمن دوستي نخواهم كرد. سياوش لحظه اي انديشه كرد و با خود گفت اگر با اين بيشرم و شوخ چشم سخن سرد بگوي آتش خشم در دلش شعله خواهد زد آنگاه در نهان دشمني خواهد كرد و كاوس را به دشمني من وا خواهد داشت. پس بهتر است از اين شبستان آزاد شوم. چرب و نرم با او سخن بگويم. آنگاه به سودابه گفت: خوب مي دانم كه در جهان زني ديگر چون تو نيست اما:
نماني به خوبي مگر ماه را
نشايي دگر كس بجز شاه را
اكنون همان كه دخترت همسر ما شود بس است و همين انديشه را با كاوس در ميان بگذار. ولي آنچه كه با من گفتي رازي خواهد بود در دل من و بدان كه در انديشه من و تو چون مادري مهربان و عزيز هستي . چون سخن به اينجا رسيد سياوش از جا بلتد شد و از شبستان بيرون رفت. دمي بعد كاوس به شبستان آمد . سودابه پيش دويد و گفت سياوش به شبستان آمد تمام پردگيان را بديد و فقط دختر من را پسنديد. كاوس بسيار شاد شد و فرمان داد تا در گنج خانه را گشادند.گوهر ها و ديباي زربفت، كمر زرين، دستبند، تاج، انگشتر، تخت آنچه را كه لازم مي نمود به سودابه داد و گفتآن را براي سياوش به كار ببر و به او بگو اين اندكي است از آنچه كه به تو خواهم داد . دو صد گنج مانند اين را نثار تو خواهم كرد . اين بگفت و به ايوان خود رفت.
سودابه فقط در اين انديشه بود كه اين همه طلا و جواهر كه به سياوش خواهد رسيد چه بهتر كه از آن من باشد و خود سياوش نيز من را بگزيند چه پس از كاوس، او شاه خواهد شد.
اگر او نيايد به فرمان من
روا دارم ار بگسلد جان من
هر كاري چه بد و چه نيك چاره اي دارد كه گاه چاره آن آشكار و گاه در نهان است اگر سياوش از آرزوي من سرپيچي كند خود دانم كه چگونه روزگارش را تيره نمايم.
رفتن سياوش بار ديگر به شبستان
اي فرزند. آن زن بي آزرم روز ديگري بر تخت نشست. تاج زرين بر سر نهاد، گوشواره از گوش بياويخت و فرمان داد تا سياوش را بخوانند. چون سياوش آمد از هر در با او سخن گفت و گفت: شاه گنجي براي تو فرستاده است كه هيچ انساني مانند آن را به چشم نديده است. بيش از دويست پيل بار است از زر و گوهر و عاج و پيروزه و طلا. دخترم را نيز به تو مي دهم اي سياوش چشم بگشا و بر برو رو و برو بالاي من نگاه كن و زيباييم را ببين چرا مرا انتخاب نمي كني آخر بهانه تو چيست كه از مهر من مي گريزي در حالي كه تا من تو را ديده ام مرده ام، روشنايي روز را نمي بينم خورشيد در چشمان من سياه شد، هفت سال است كه بر چهره ام به جاي اشك خون مي دود اگر از آشكار مي ترسي بيا در نهان مرا شاد كن تا جواني را از نوآغاز كنم . بارها بيش از آنچه كاوس تو را داد من بر آن خواهم افزود.سياوش تمام سخنان را شنيد ولي همچنان ساكت ماند.
سودابه گفت اي سياوش اين را نيز بدان كه اگر از فرمان من سربپيچي و دلت بر آرزوي من مايل نشود ماه و خورشيد را در چشمانت تيره مي كنم و شاهي را بر تو تباه خواهم كرد . بلايي بر سرت مي آورم كه در جهان داستان شود. سياوش به آرامي گفت: من كسي نيستم كه از بهر گناه دل دين و شرفم را به باد دهم. اين از مردانگي به دور است كه با پدرم بي وفايي كنم. تو انديشه كن كه بانوي كيكاوسي و خورشيد اين شبستان اين گناه را تو چگونه بر شرف خود هموار خواهي كرد. سپس با خشم از تخت بر خواست و به سوي در شبستان رفت. سودابه چنگ بر گردن و دامن او زد و گفت اي نابكار من پيش تو راز دل گفتم، بي انديشه از نهاد بد انديش تو اكنون مي خواهي مرا رسوا كني نه هرگز چنين نخواهد شد. تا سياوش رفت سودابه دست بر گردن جامه خود برد و آن را پاك بدريد و با ناخن روي خود را بخراشيد به دنبال فرياد سودابه از شبستان او غوغا شد فريادها از ايوان به كوچه رسيد، كاخ پر آشوب شد خبر به كاوس دادند از تخت به زير آمد و به شبستان رفت. چون سودابه را آنچنان بديد در انديشه شد. پردگيان همه سخنان سودابه را تكرار كردند و كسي واقعيت كردار آن سنگدل را به راستي ندانست سودابه در پيش كاوس زانو بر زمين زد. اشك ريخت و موي كند و گفت: جان و تن من پر از مهر توست بيهوده از من پرهيز مي كني و من جز تو هيچكس را نمي خواهم در كشمكش بوديم كه تاج از سرم بر زمين افتاد و جامه ام اين چنين چاك شد. كاوس سخن او را پذيرفت او انديشه كرد چنان كه راست مي گويد سياوش را بايد سر بريد بعد انديشه كرد پس از آن چه خواهند گفت. لحظه اي نشست همه را بيرون كرد . سياوش و سودابه را نزد خود خواند. پس با سياوش گفت هر رازي كه هست از من پنهان مداراين بدي را من پايه نهادم تو را به شبستان فرستادم كه اكنون غمي بزرگ براي من و بند و زندان براي تو به بار آورده است. اكنون راست بگوي و هرآنچه شده از من پنهان مدار. سياوش آنچه گشته بود تمام را گفت و تمام سخنان سودابه را كه به راز گفته بود آشكار كرد. سودابه فرياد زد كه راست نمي گويد او از تمام زنان مشكوي تو فقط مرا خواست. من به او گفتم كاوس چه مرحمت ها به او كرده و من خود فرزندم را به همسريش مي دهم. گفتم برآنچه شاه داده است چندين برابر خواهم افزود مي داني سياوش چه گفـت:
مرا گفت با خواسته كار نيست
به دختر مرا راي ديدار نيست
تو را بايدم زين ميان گفت و بس
نه گنجم به كار است بي تو نه كس
آنگاه خواست مرا به زور به چنگ آورد . پس دو دست خود را بر من چون سنگ تنگ كرد اما شاها من فرمانش نبردم پس چنگ در مويم زد و روي مرا خراشيد پر گريه كرد و گفت اي شاه كودكي از تو در وجود من است كه ديگر نخواهد ماند.
كاوس نتوانست داوري كند و ندانست از آن دو چه كس گناهكار است و پس بلند شد دست و تن سياوش را بو كرد. سپس سودابه را بوئيد از سياوش بوي انسان به مشامش رسيد از سودابه بوي مي و مشك، انديشه كرد اگر سياوش او را پسوده باشد آن بوي گلاب در دست و اندام وي نيز بايد باشد. پس غمگين شد و با خود گفت سودابه گناهكار است بايد بفرمايم تا با شمشير بدنش را ريز ريز كنند. دمي بعد از شاه هاماوران كه پدر سودابه بود انديشه كرد كه اگر چنان كند. آشوب و جنگ از نو آغاز خواهد شد و گذشته از آن دلش از مهر لبالب بود و ديگر آنكه كودكان كوچكي از سودابه داشت . پس با خود گفت غم خرد را خرد نتوان شمرد و دانست كه سياوش در آن داستان بس گناه است پس با وي گفت:
مكن ياد از اين نيز و با كس مگوي
نبايد كه گيرد سخن رنگ و بوي
سودابه و چاره گري زن جادو
سودابه دانست كه كاوس بر او بد گمان شده و اگر دير بجنبد زياني بزرگ خواهد كرد. اين بود كه در كار زشت خود حيران شد و بالاخره راهي تازه براي بد نامي سياوش به دست آورد.
در شبستان سودابه زني بود پر مكر و فريب كه تمام سخن و اندشه اش جادو و افسون بود آن زن در شكم خود بچه داشت و كم كم بارش سنگين شده بود. سودابه او را خواست و نوازش كرد و به او گفت: با تو سخني دارم كه اول بايد با من پيمان كني تا آنچه را كه با تو مي گويم هرگز به ياد خودت هم نياوري چون زن با او پيمان بست زر فراوانش داد و سپس گفت اكنون دارويي به دست آور تا كودك خود را قبل از آنكه به جهان بيايد بيافكني و چون چنين كردي به هوش باش كه رازيست ميان من و تو كه هرگز نبايد كسي از آن آگاه شود. شايد دروغ من با افكندن بچه تو فروغي بگيرد.
چون ! افكنده شد به كاوس مي گويم كه من بچه افكنده ام و سياوش مايه آن شده است اگر چنين كني هر چه خواهي خواهم داد و اگر سخن من نشنوي نزد كاوس بي آبرو خواهم شد و او مرا از مشكوي خود بيرون خواهد راند. اما اگر كاوس فرزند مرده ببيند كين سياوش را بر دل خواهد گرفت. زن كه پول و مال چشمش را خيره كرده بود گفت: من تو را بنده ام هر چه گويي همان خواهم كرد. زن از شبستان بيرون شد و داروئي فراهم آورد و چون شب تيره فرارسيد آن دارو را خورد و فردا بچه او مرده به جهان آمد. نه فقط يك كودك بلكه دو كودك. سودابه فرمان داد تشتي از زر را آوردند و آن دو كودك را در تشت نهادند چون خيالش راحت شد صدا به فرياد بلند كرد ، جامه بر تن پاره كرد. زن را از مشكوي بيرون فرستاد و خود در بستر بخفت. فغانش تمام كاخ را فرا گرفت و به دنبال آن هر كس كه در شبستان بود نزد سودابه رفت او نيز هر بار دو كودك مرده را به مردم نشان مي داد. صداي شيون و فريادها به كاخ كاوس رسيد . او كه خفته بود از خواب پريد پرسيد چه شده تمام داستان را با وي گفتند. كاوس بر جاي خودآرام گرفت . آن روز را نيز در كاخ خود باقي ماند شب بعد به شبستان رفت.
سودابه را خفته در بستر و شبستان را آشفته ديد. دو كودك مرده را در تخت زرين نشانش داد. سودابه هر زمان نعره مي زد و اشك مي ريخت و به كاوس مي گفت: آيا دليل ديگر هم مي خواهي مرگ اين كودكان از آفتاب روشن تر است. هر چه كرده بود به تو گفتم تمام بدي هايش را بر شمردم ، آنگاه تو بر گفتار دروغ سياوش دل سپردي. كاوس بار ديگر بر سياوش بد گمان شد و با خود گفت: اين ديگر دروغ نيست پس بهتر است از اختر شناسان ياري بگيرم. كاوس به بارگاه خود رفت ستاره شناسان را نزد خود خواند. بزرگان نيز نزد او جمع شدند. تمام داستان را به ايشان گفت. همچنين از دو كودك مرده ، دانشمندان به خورشيد و ستارگان نظر كردند يك هفته مهلت خواستند، سر انجام پاسخ آوردند كه مرگ كودكان به نيروي زهر است و ديگر آنكه پدر دو كودك كاوس نيست و سوم آنكه كودكان نه فقط از كاوس نيستند بلكه به سودابه تعلق ندارند. چه اگر از نژاد كيان بودند يافتن سرنوشت ايشان آسان بود. شگفتي اين است كه از اين دو كودك نه اثري در آسمان است و نه رازي در زمين كه آن را بگشائيم . ستارگان مي گويند مادر اين كودكان زنيست با چنين نشاني و حتما سودابه مادر آنها نيست. چون خبر به سودابه رسيد بار ديگر فغان بر داشت و گفت مي دانم شاه مي خواهد مرا سرنگون كند و رحمي به دل من كه از رنج كشته شدن فرزندانم هر زمان آرزوي مرگ دارم نمي كند و من تا آن زمان كه جان از تنم بيرون رود از غم كودكان رها نخواهم شد. كاوس به سودابه گفت اي زن آرام گير و اين سخن ها را كه شايسته بانويي چون تونيست بر زبان نياور.
فرداي آن روز كاوس پاسبانان روز و شب شهر را بخواند. نشان آن زن پليد و فرزند كش را به ايشان داد و گفت تمامي شهر را بگرديد آن زن را يافته و به تندي نزد من آوريد. پاسبانان روز و شب جستجو كردند تا زني را با آن نشان كه ستاره شناسان گفته بودند يافتند. خبر به دانشمندان دادند به ديدار زن رفتند نشانه ها درست بود و بدبخت زن را به راه خواري بردند نزديك شاه. كاوس به آرامي از زن پرسش كرد، اميد ها داد ولي زن اقرار نكرد. چند روزي گذشت ، كاوس خسته شد و او را به دست دانايان سپرد زن را بردند. اما هيچ افسوني بر زن كارگر نيامد. به زن گفتند اگر راست نگويي سر و كارت يا با شمشير است يا از دار آويزان مي شوي و يا در چاه خواهي افتاد. زن بدكش آرام بر ايشان نگاه كرد و گفت من بي گناهم چگونه مي توانم به شاه دروغ بگويم. نتيجه را به كاوس گفتند. او به دانايان گفت نزد سودابه رويد. اختر شناسان به سودابه گفتند هر دو كودك كه مرده اند از زني جادوگر هستند، پدرشان نيز از ريشه اهريمن است. سودابه چون سخن ايشان را شنيد به كاوس پيغام داد و گفت: اخترشناسان راست نمي گويند آنها از بيم سياوش اين دروغ را سر هم كردند. آنها مي دانند پشت سياوش جهان پهلوان رستم ايستاده و من نيز جز همواره گريستن كاري نمي توان كرد.
حال تو به سخن اختر شناس گوش مي كني و خود غم اين دو كودك نورس را نداري ، حال كه چنين انديشه مي كني داوري را نزد خداوند و آن جهان خواهم برد. كاوس به تلخي گريست نزد سودابه آمد و هر دو با هم گريستند. فرداي آن روز كاوس موبدان را نزد خود خواند. داستان سودابه را با ايشان گفت، موبد گفت: اي شاه اگر چه فرزند بس عزيز و ارجمند است و از سوي ديگر در برابر فرزند تو دختر شاه هاماوران قرار گرفته و هر دو سر سخت و لجوج قدمي واپس مي نهند بايد بر قانون دين بهي ، سوگند بخورند و يكي از ايشان بايد از آتش فروزان گذر كند. فرمان يزدان پاك چنان است كه آتش نيز بر بي گناه گزندي نمي رساند.
كاوس سودابه را نزد خود خواند و سياوش را نيز در جاي ديگر نشانيد. چون سخن ها سر انجام نيافت گفت دل من نسبت به هيچيك از شماها روشن نيست فقط آتش است كه گنهكار را بزودي رسوا خواهد كرد. سودابه گفت من از آغاز راست گفتم و دو كودك را كه بدست سياوش مرده به جهان آمده بودند به شاه نشان دادم آيا گناهي بيش از اين و دليلي روشن تر از دو كودك مرده براي راستگويي من مي تواند وجود داشته باشد . شاه بايد سياوش را وادارد تا كردار بدش را با آتش بيازمايد. كاوس رو به سياوش كرد گفت: چه مي گويي؟ سياوش پاسخ داد: اگر آتش دوزخ باشد ، اگر كوهها شعله ور شوند براي پاك كردن اين ننگ از آن خواهم گذشت.
اگر کوه آتش بود بسپرم» این سخنی است که سیاوش، در برابر شاه بر زبان می راند، او با تمام هستی و نیروهای مینوی و گیتیایی، درونی و بیرونی، جان بر دست است تا از کوه آتش بگذرد، به خاطر آنکه بگوید: او راست می گوید، او پاک است و می خواهد از نو، دوباره زندگی را آغاز کند.
آتش، نه تنها او را نمی سوزاند، بلکه فرشته ی آذر او را با آتش می شوید، آن گونه که آب می شوید و گذشتن از آتش رویشی دیگر است.
گذشتن سیـاوش از آتش، گذشتن یک پهلوان نیست بلکه روان یک ملّت وفرهنگ آن هاست که بُن مایه ی باور و ایمان آنها را، درهزاره های گمشده ی روزگاران به نمایش می گذارد. گذشتن از آتش، درخود نمادهای نهفته ی روزگارن دیرین سپیده دم زندگی را، با خود دارد. از جمله: « گذشتن از آتش بدون سوختن، نشانه ی فراتر رفتن از شرایط انسانی است
گذشتن سیاوش از آتش، گناه سودابه را آشکار می‌کند؛ از این رو، سودابه برای رهایی از کیفر سنگینی که پیش رو دارد، در گفت‌وگو با کاووس، نجات سیاوش را نتیجة افسون زال می‌شمارد
------
تنها سودابه، نامادري فتنهانگيزسياوش از عبور پيروزمند او از آزمون آتش و خوشحالي همگاني سخت درهم و ناراحت ميشود و در دل كينتوز خود كمين آينده ميگيرد. حالا، بنا به آيين سوگند، ميبايست طرف نيرنگباز مكافات عمل بيند، لذا شاه دستور ميدهد دژخيم جان سودابه را بگيرد. ولي در عين حال دلش اندوهگين است و «رخش زرد». شاهزادهٌ پاكنهاد چشم بصيرت دارد، نميخواهد خاطر پدر از درد و غم سنگين شود، به شفاعت سودابه برميخيزد و از كاوس ميخواهد از گناهان او درگذرد. سياوش نفرت و كينهتوزي را برنميتابد. امّا سودابه دست از توطئه برنميدارد و مترصّد فرصت است.
همزمان با اين احوال، خبر ميرسد سپاه توران به فرماندهي گرسيوز، برادر افراسياب پادشاه تورانزمين، از رود جيحون گذشته شماري از شهرهاي مرزي ايران و از جمله بلخ را اشغال كرده است. كاوس بيمناك ميشود وبه مشاوران ميگويد برآنم كه خود به جنگ افراسياب روم. ميگويند نه، اين كار درست نيست، ممكن است پادشاه گرفتار شود و كشور آسيب بيند، بهتر است يكي از سرداران را به فرماندهي سپاه به جنگ تورانيان فرستد. سياوش كه در مجلس حاضر است، با خود ميانديشد اگر او به جنگ رود هم ازشرّ فتنههاي سودابه و بدگمانيهاي پدر خلاص ميشود و هم براي حفظ ايران كاري مهم كرده و بين نيروهاي ايران نامي بلند مييابد. از كاوس مي واهد اورا به عنوان فرمانده نيروهاي ايران به جنگ سپاه متجاوز توران فرستد. شاه، كه پس از «آزمايش آتش» ازمحبوبيّت زياد سياوش آگاهست و خوب ميداند حضور سياوش در مقام فرماندهي چه شوري برميانگيزد، پيشقدم شدن او را مي پسندد، ولي شاهزاده جوان است و تجربه فرماندهي جنگ ندارد. شاه ميگويد به اين شرط مي پذيرم كه رستم راخبر كنيد و او همراه تو عازم شود.
سياوش و رستم مردم را به دفاع از ميهن ندا ميدهند و به برداشتن سلاح و همراهي در دفاع كشور دعوت ميكنند. انبوه جوانان از مناطق مختلف ايران خود را به پايتخت ميرسانند و براي جنگيدن تحت فرمان آنها اعلام آمادگي ميكنند. از بس جمعيت داوطلب فراوانست، سياوش ناچار «دليران جنگي» را از بين انبوه گروههاي گوناگون ملي انتخاب مي كند:
گزين كرد از آن نامداران سوار دليران جنگي ده و دوهزار
هم از پهلو پارس، كوچ و بلوچ ز گيلان جنگي و دشت سروچ
از ايران هرآنكس كه گوَزاده بود دلير و خردمند و آزاده بود
درفش كاويان بلند ميشود و لشكري عظيم با سلاح و تجهيزات فراوان پشت سر سياوش و رستم به سوي هامون به راه ميافتد. كاوس يك روزي همراه سياوش و سپاهيان اسب ميراند، بعد از فرزند و تهمتن و ديگر سرداران وداع ميكند و برميگردد. بنا به قرار، لشكر ابتدا به زابلستان راه ميبرد. سياوش آنجا مدتي به خوشي با خانواده رستم، كه پيششان بزرگ شده، ميگذراند و پس از بسيج و پيوستن نيروهاي جنگي زابل و ديگر نقاط مجاور، با لشكري انبوه و پرشور به سوي بلخ ميشتابند. سه جنگ سهمگين درميگيرد و ايرانيان سپاه توران را در هر سه نبرد شكست مي دهند. بلخ را آزاد مي كنند و دشمن را به آنسوي رود جيحون كه مرز بوده پسميرانند. اكنون نيروهاي ايران با وجود آسيب سه روز جنگ شديد، در حال و هواي پيروزي و شور و شادمانياند. دربرابر، سپاه توران به شكست و هزيمت افتاده و پشت مرز عقب نشسته. در اين حال گرسيوز، فرماندهٌ سپاه توران، كه نميخواهد شكست را بپذيرد و خواهان ادامة جنگ است پيكي ميفرستد پيش برادرش پادشاه توران و پس از شرح ماوقع و گزارش كثرت نيروهاي ايران و هيبت سلاحهايشان، تقاضاي اعزام سريع نيروهاي كمكي ميكند:
به هر يك ز ما، بود پنجاه بيش سرافراز با گرزة گاوميش
پياده به كردار آتش بدند سپردار با تير و تركش بدند
تو لشكر بياراي و چندين مپاي كه از باد كشتي بجنبد به جاي
افراسياب از خبرشكست برميآشوبد، گرسيوز را فراميخواند و به او خشم ميگيرد. در اين اثنا سياوش نامهيي به كيكاوس نوشته و گزارش پيروزي داده و رأي شاه را پرسيده است:
كيكاوس از پيام پيروزي فرزند ابراز خوشحالي ميكند و در پاسخ هشدار ميدهد كه ديگر جنگ نكنيد، از رود نگذريد و نيروها را پراكنده نكنيد. منتها آماده باشيد اگر افراسياب دوباره خواست از جيحون عبور كند و وارد خاك ايران شود، آنوقت حسابش را برسيد. با رسيدن اين نامه، سياوش بسيار شاد ميشود، آن را بوسيده بر چشم مينهد.
امّا، موقعيّت نامتعيّن است. گرچه دشمن از خاك كشور بيرون رانده شده ولي نه پيمان صلح وجود دارد و نه ترتيب ادامهٌ جنگ معلوم است.
مقارن رسيدن گرسيوز به پايتخت توران شبي افراسياب خواب خوفناكي ميبيند: در بياباني پر از مار و اژدها، در هوايي
تيره و تار درگير جنگ سختي است با سپاه ايران. ناگهان توفاني برميخيزد و درفش توران سرنگون و افراسياب دستگيرميشود. او را پيش كاوس ميبرند و آنجا جواني دلاور كه كنار شاه نشسته، بلند ميشود، شمشير ميكشد و او را به دو نيم ميكند. از درد آن زخم ميخروشد و با فرياد از خواب ميپرد. براي آرامكردنش گرسيوز را به نزد افراسياب ميآورند. او برادر را تسلّي ميدهد و ميگويد بيهوده فكر بد به خودت راه مده، آنچه به خواب ديدهاي سرنوشت دشمن توست. اگر باور نميكني بامداد بگو خوابگزاران بيايند و تعبير كنند. صبحگاه، افراسياب همه اخترشناسان دانا را احضار ميكند و تعبير خواب ميخواهد. مهتر موبدانِاخترشناس براي بيان صريح از پادشاه امان ميخواهد و پس از سوگند افراسياب و دادن ضمانت، چنين مي گويد:
به بيداري اكنون سپاهي گران از ايران بيايد دلاورسران
يكي شاهزاده به پيش اندرون جهانديده با او بسي رهنمون
اگر با سياوش كند شاه جنگ چو دوده شود روي گيتي به رنگ
و گر او شود كشته بر دست شاه به توران نماند سر و تاج و گاه
سفارش راه آشتي به افراسياب توسط موبدان و اختر شناسان بر وفق مراد آنهاست. وانگهي، در برابر بسيج عمومي و مشروعيت سياسي نيروي عظيم سياوش و رستم، فعلاً هيچ نيروي متوازن توراني وجود ندارد. بنابراين براي حفظ كشور از خطر يك جنگ بزرگ خانمانبرانداز راهي جز صلح براي افراسياب باقي نميماند. پيروزيهاي تازه و شدت مهر و علاقهيي كه ايرانيان و عليالخصوص رستم و خاندان او به سياوش دارند به حدّي است كه اگر گزندي از جانب قواي توران به سياوش رسد، آنگاه امواج انتقام و كينخواهي رستم چنان سهمگين و ويرانگر خواهد بود كه كل كشور و پادشاهي توران به خطر خواهد افتاد. پس، آشتي و صلح بر پايه وضع موجود، حكم عقل و مصلحت كشوراست و افراسياب، كه شاهي بهغايت قدرت طلب، مكّار و كاركشته است، زود واقعيتها را ميگيرد و به امرضرور تن ميدهد و با پذيرش سفارش موبدان خط مش جديد را اعلام ميكند:
همهٌ سرداران و سردمداران نيز با خواست افراسياب «همصدا » ميشوند و ابراز خلوص ميكنند:
كه تو شهرياري و ما چون رهي بر آن دل نهاده كه فرمان دهي
افراسياب هم با هوشياري كامل بلافاصله به خودِ گرسيوز فرمان ميدهد كه بسيج سفر كن و جواهرات بسيار و تاج گوهرنشان و اسبان تازي و چه و چه بردار و برو خدمت سياوش و از قول من «بگويش كه با تو مرا جنگ نيست» و مرز جيحون را قبول داريم و حاضريم آشتي و صلح كنيم:
--------------
گرسيوز ناچار فرمان افراسياب را گردن مينهد و هيأت آشتي به سرپرستي او روانه بلخ ميشود. چون نزديك درگاه سياوش ميرسد از دور اداي احترام ميكند و زمين ادب مي بوسد:
ببوسيد گرسيوز از دور خاك رخش پر ز شرم و دلش پر ز باك
سياوخش بنشاندش زير تخت وز افراسيابش بپرسيد سخت
چو بنشست گرسيوز و، گاه نو بديد و، سر و افسر شاه نو،
به رستم چنين گفت كافراسياب چو از تو خبر يافت، اندر شتاب،
يكي يادگاري به نزديك شاه فرستاد و آن هست با من بهراه
بفرمود تا هديه برداشتند به چشم سياوخش بگذاشتند
ز دروازة شهر تا بارگاه درم بود و اسب و غلام و سپاه
سياوش و رستم هردو از نوع ادبگزاردن گرسيوز و هداياي فوقالعاده و پيام صلحجويي افراسياب خوشحال ميشوند و با احترام او را ميپذيرند. تهمتن گرسيوز را دعوت ميكند هفتهيي به شادي پيش آنها بماند تا آشتي را به اتفاق جشن بگيرند و در ضمن پاسخ پيام افراسياب هم تهيّه شود. بعد خانهيي مجلّل، با تمام وسايل پذيرايي در اختيار گرسيوز و همراهانش قرار ميگيرد. همانشب سياوش و رستم دو نفره به شور مينشينند و جوانب اين واقعه بيسابقه را بررسي ميكنند. رستم بدگمان است كه مبادا كاسهيي زير نيمكاسه باشد و براي رفع سوءظن دستور ميدهد سواراني به همه طرف بروند و اوضاع را زير نظر بگيرند مبادا دشمن ناگهان به آنها شبيخون بزند. بعد به سياوش ميگويد بهتر است براي قبول آتشبس و عقد پيمان صلح دو شرط پيش بكشيم. يكي اين كه افراسياب بايد بقيه شهرها و زمينهاي اشغالشده ايران را تخليه كند، و دوم اين كه صدنفر از بستگان خود را، به عنوان گرويي و ضمانت صلح به بارگاه سياوش فرستد. رستم حتا فهرست اين كسان را هم تهيه ميكند و در اختيار ميگذارد. فردا صبح زود، وقتي گرسيوز به بارگاه ميآيد و جوياي جواب ميشود، سياوش مطلب را بههمان ترتيب كه رستم سفارش كرده براي افراسياب پيغام ميدهد:
به شبگير گرسيوز آمد به در چنانچون سزد با كلاه و كمر
سياوش بدو گفت كز كار تو پر انديشه بودم ز گفتار تو
تو پاسخ فرستي به افراسياب كه از كين تهي كن سر،اندر شتاب
گرت زيرنوش اندرون، زهرنيست، دلت را ز رنج و زيان بهر نيست،
ز گردان كه رستم بداند همي، كجا نام ايشان بخواند همي،
چوپيمان همي كردخواهي درست تني صد كه پيوستة خون ِ تست،
بَر من فرستي به رسم نوا كه باشد به گفتار تو بر، گوا
و ديگركز ايرانزمين هرچه هست كه آن شهرها را تو داري به دست،
بپردازي و خود به توران شوي, زماني ز جنگ و ز كين بغنَوي
نباشد جز از راستي در ميان به كينه نبندم كمر بر ميان
فرستم يكي نامه نزديك شاه مگر بآشتي بازخواند سپاه
گرسيوز بيدرنگ، براي آگاه كردن افراسياب سواري بادپا پيش پادشاه توران ميفرستد. افراسياب از اين پيام بههم ميريزد و به خود ميگويد: فرستادن صد گروگان آنهم از خويشان خودم شكست بزرگي براي دربار توران است و دستگاه پادشاهي را به لرزه ميآورد، ولي اگر اين شرط آنها را نپذيرم، رستم و سياوش آشتيجويي مرا باور نميكنند و با اين بسيج نيرو و شور و حال يورش ميآورند و كل توران را ميگيرند. هرچه فكر ميكند ميبيند راه ديگري جز واقعبيني نيست. ناچار شرطها را ميپذيرد و بدانها عمل ميكند. صد گروگان را ميفرستد و سريعاً سرزمينهاي ايران را هم تخليه ميكند:
بخارا و ُسغد و سمرقند و چاج سپيجاب و گلمرز با تخت و تاج
تهي كرد و شد با سپه سوي گنگ بهانه نجست و فريب و درنگ
خبر عقبنشيني نيروهاي توران از شهرهاي ايران و فرستادن گروگانها كه به رستم ميرسد، از آشتيجويي افراسياب خيالش راحت ميشود و به سياوش ميگويد، حالا ميتوانيم پيمان صلح ببنديم. بعد خلعت و هداياي گران به گرسيوز ميدهند و همراه قرارداد آشتي روانهاش ميكنند.
با عقد اين پيمان صلح، پيروزي بزرگ نظامي و سياسي نصيب ايران ميشود و پس از ساليان دراز جنگ و خونريزي، صلح عادلانه نويدبخش يك دوران آرامش، آباداني و خوشي براي دو ملت و كشور همسايه است. آرمان سياوش هم همين است: صلح عادلانه، آباداني و بهروزي ملتها. اكنون ميبايد كسي را نزد كاوس شاه فرستند و او را از ماوقع مطلّع سازند. اين كار آساني نيست. چون خبر يافتهاند فتنهجويان و مخالفان صلح نيز در اين فاصله بيكار نبوده، پادشاه بدخو و كينهتوز و استيلاطلب را عليه آنها برانگيختهاند. رستم كه به تجربه ميداند كاوس چهقدر تندخو و تلخگفتار است، مي گويد بهتر است خود من بروم و با او سخن بگويم.
جهان پهلوان بارها جان كاوس را از دست و بند دشمنان نجات داده و حق بسيار بر گردن شاه دارد. سياوش از اين پيشنهاد خوشحال ميشود. نامهيي در شأن پادشاه و ارج و محبت پدر مينويسد و ماجرا را شرح ميدهد. تهمتن مرقومه سياوش و گروهي از نزديكان زابلي خود را برميدارد و با شتاب عازم پايتخت ميشود. به دربار كه ميرسد، پادشاه نخست وي را به گرمي كنار خود مينشاند و «زفرزند و گردش روزگار» ميپرسد. امّا، به محض آن كه در نامهٌ سياوش شرح پيمان آشتي و صلح ميخواند، از فرط خشم رويش سياه ميشود و به رستم پرخاش ميكند: كه گيرم او جوان است و خام، تو كه جهانديده و كاركشته اي چرا گذاشتي با توران آشتي كند. من اكنون نامهيي به سياوش مينويسم و فرمان ميدهم آن هدايا را به آتش كشد و گروگانها را دستبسته پيش من فرستد تا سر همهشان را از تن جدا كنم و سپاه هم هجوم آورد به توران و آن جا را به آتش كشد.
رستم، با آرامش به او يادآوري ميكند كه شاها، مگر در نامه قبليات فرمان نداده بودي نيروها از جيحون نگذرند و جنگ نكنند؟... وانگهي رسم سروري و پهلواني حكم ميكند كه با دشمن شكست خورده ولي مسالمتجو به مدارا رفتارشود. حالا هم نبايد از سياوش خواست پيمانشكني كند، او كسي نيست كه بدين ناجوانمردي تن دهد. تو در اين جنگ هرچه ميخواستي بهدست آوردي، ديگر چرا دلت را تيره ميكني؟ افراسياب هم اگر بخواهد زير تعهّداتش بزند «شمشير و چنگال شير» ما كه به جاي خود باقي است، دوباره به سراغش مي رويم:
كسي كـآشتي جويد و سور و بزم نه نيكو بود پيش رفتن به رزم
و ديگركه پيمان شكستن ز شاه نباشد پسنديدة نيكخواه
چه جستي جز از تاج و تخت و نگين تنآساني و گنج ايران زمين؟
همه يافتي، جنگ، خيره مجوي دل روشنت بآب تيره مشوي
گر افراسياب اين سخنها كه گفت به پيمان شكستن بخواهد نهفت
هم از جنگ جستن نگشتيم سير به جايست شمشير و چنگال شير
ز فرزند پيمان شكستن مخواه دروغ ايچ كي درخورد با كلاه؟
كاووس از شنيدن سخنان و اندرز خردمندانه رستم، بيشتر غضبناك ميشود و دهان به تندي و توهين ميگشايد. با حرفهاي سبك و برچسبهاي ناروا هم رستم را ميرنجاند و هم به سياوش بد ميگويد. بعد هم نامهيي زشت و تحقيرآميز براي فرزند مينويسد كه توس را ميفرستم، تو اگر جرأت جنگ نداري سپاه را تحويل او بده و برگرد اينجا. دل رستم از اين همه حقناشناسي كيكاوس به درد ميآيد، آزرده خاطر و خشمگين فريادي سر شاه ميزند، همراهانش را برميدارد و روانه زابلستان ميشود:
غمي گشت رستم به آواز گفت كه گردون سر من نيارد نهفت
اگر توس جنگيتر از رستمست چنان دان كه رستم زگيتي كمست
بگفت اين و بيرون شد از پيش اوي پر از خشم چشم و پرآژنگ روي
اصرار جنگطلبانه كيكاوس و اهانت به رستم در حضور ديگران، موجب شكاف در رأس كشور و جداشدن صفوف نيروهاي ايران ميشود. آن وحدت نيروها و شور و شعف پيروزيها از بين ميرود. برعكس، بدي به كارميآيد و سير فاجعهيي آغازميشود.
سياوش وقتي نامهٌ اهانتبار پدر را ميخواند و با پرسوجو از آن چه بر رستم رفته آگاه ميشود، سخت غمزده بههم ميريزد. همانطور كه رستم پيشبيني كرده بود، بر فرمان ظالمانه پادشاه و پدر ميآشوبد. او كه آرمانش نيكي و درستي و وفاست چگونه ميتواند صد مرد دلير ضامن پيمان صلح را دستبند زند و براي گردنزدن پيش كيكاوس فرستد؟ او كه چندي پيش، در معيّت رستم، با مقام فرماندهي كل قواي ايران و برخوردار از تأييد و احساسات عموم مردم و حمايت بزرگان كشور، روانه جنگ با تورانيان شده بود، بعد دليرانه جنگيده، پيروزي كمنظير به كف آورده، از همه مهمتر با سوگند به يزدان پاك يك پيمان صلح افتخارآميز ميان دو ملت بسته، حال چگونه ميتواند اين خفّت و خواري را بپذيرد و سرشكسته به مركز فتنهانگيزيها عليه خود و رستم بازگردد؟ غرق اندوهي گران ميشود و به فكرفرومي رود. پيش از اعلام تصميم نهايي، دو پهلوان مورد اطمينان از سردار سپاه ايران، زَنگهٌ شاوران و بهرام، را نزد خود ميخواند و با آنها به تفصيل درد دل ميكند. شرح آن را بايد در شاهنامه حكيم توس خواند.
باري، سياوش كه محبوبترين وليعهد زمان و بانفوذترين فرماندهٌ سپاه ايران شده، از فرمان شاه كه نام و پيمان اورا به ننگ ميآلايد، سركشي ميكند. حاضر است از تخت شاهي و قدرت و امتيازات فرماندهي كل سپاه دست شويد، ولي حاضر نيست بيوفايي كند و جلو چشم جهان سوگند و پيمان خويش را زير پا گذارد. از ادامه خونريزي و كينهتوزي ميان دو ملت سخت پرهيز دارد:
برين گونه پيمان كه من كردهام به يزدان و سوگندها خوردهام
اگر سر بگردانم از راستي فراز آيد از هر سويي كاستي
پراكنده شد در جهان اين سخُن كه با شاه توران فكنديم بُن
زبان برگشايند هر كس به بد به هرجاي بر من چنان چون سزد
چه بايد همي خيره خون ريختن چنين كين به دل اندرآويختن
روي آوردن به زابلستان و پيوستن به رستم نيز، به معناي انشعاب كشور و صفآرايي عليه كيكاوس تلقّي خواهد شد. سياوش اهل چنين كاري نيست. او پيشگام پيام منجي آينده جهان است. ايران را آزاد و آباد و سربلند ميخواهد و خود، به كردار، نمونهٌ خواست خويشست. سرانجام تصميم شگفتي ميگيرد و عزم خود را با آن دو سردار درميان ميگذارد:
سپاه ايران را وامي گذارد زيرفرمان بهرام، كه بعد به سرلشكر توس بسپارد. گروگانها و هداياي پادشاه توران را زنگه شاوران ميبرد به افراسياب پس ميدهد. خود سياوش هم ايران را ترك ميكند ميرود گوشهيي دورافتاده، فارغ از خشم و فتنه اي كاوس عمرمي گذراند:
شوم كشوري جويم اندر جهان كه نامم ز كاووس گردد نهان
ز خوي بد او سخن نشنوم ز پيكار او يك زمان بغنوم
دو سردار با شنيدن سخنان سپهدار شوربخت خود به حال او و ايران اشك ميريزند، به سودابه و بدكنشان ديگر لعنت ميفرستند ولي هرچه اصرار ميورزند، سياوش از تصميم خود برنميگردد. سرانجام آنها به خواستههاي او رضايت ميدهند
-----
دو
سردار با شنيدن سخنان سپهدار شوربخت خود به حال او و ايران اشك ميريزند،
به سودابه و بدكنشان ديگر لعنت ميفرستند ولي هرچه اصرار ميورزند، سياوش از
تصميم خود برنميگردد. سرانجام آنها به خواستههاي او رضايت ميدهند. آنگاه
سياوش نامهيي به افراسياب مي ويسد و آن چه گذشته شرح ميدهد و در پايان
خواهش ميكند به او و همراهانش راه بدهد از مرز عبوركنند و به گوشه يي دور
پناه برند. نامه و هدايا را به زنگه مي دهد و او به اتفاق آن «نامورصد
سوار» راه مي افتد:
به شد زنگه با نامور صد سوار گروگان ببرد از در شهريار
چو در شهر سالار تركان رسيد خروش آمد و ديدبانش بديد
چو بنشست با شاه نامه بداد سراسر سخنها برو كرد ياد
بپيچيد از آن نامه افراسياب دلش گشت پردرد و سر پر ز تاب
افراسياب با وزير خردمندش پيران به شور مينشيند كه در اين بحران چه بايد كرد و پاسخ سياوش را چه بايد داد. پيران، كه ازخبرهاي داخل ايران آگاهست و پيمانداري سياوش و حفظ صلح را ارج بسيار ميدارد، در انديشه خنثي كردن جنگطلبي كاووس و پيريزي حسن همجواري در چشماندازآيندهٌ دو كشور، فكر بكري را با پادشاه توران در ميان ميگذارد. نخست از شاهزاده ايراني تحسينها ميكند:
من ايدون شنيدم كه اندر جهان كسي نيست مانند او از مهان
به بالا و ديدار و آهستگي به فرهنگ و راي و به شايستگي
هنر با خرد نيز بيش از نژاد ز مادر چنو شاهزاده نزاد
اگر خود جز اينش نبودي هنر كه زان خون صد نامور با پدر،
برآشفت و بگذاشت تخت وكلاه همي از تو جويد بدين گونه راه
سپس طرح استراتژيك خود را پيش مي كشد. به شاه مي گويد سياوش محبوبالقلوب ايرانيان است، جوان و فرزند كاووس كه پيرست و عمرش ديري نميپايد. پس عاقلانه نيست چنين نامور بيهمتايي صرفاً از ُملك تو بگذرد و در جاي دورافتادهيي عزلت گزيند. بايد تلاش كرد به بزرگي و ارجمندي در توران بماند. از او پذيرايي شايسته مقامش صورت گيرد ، چو فرزندي مورد محبت شهريار باشد و چه بهتر كه اسباب وصلت دخترش با او و خويشاوندي با خاندان شاه ايران فراهم شود و سرزميني هم براي زندگي در اختيار سياوش قرار گيرد. مهمان نوازيها و پيوند خانوادگي، رويهم، زخمهاي ديرينه جنگ و كينه ميان دو ملت را التيام خواهد بخشيد. علاوه بر اين، اين بزرگواري نزد «بزرگان گيتي» آوازه يي بلند خواهد يافت و شاه توران را آفرين خواهند گفت:
نه نيكو نمايد ز را ه خرد كزين كشور آن نامور بگذرد
و ديگر كه كاووس شد پيرسر ز تخت آمدش روزگار گذر
سياوش جوانست و با فرّهي بدو ماند آيين تخت مهي
چنانچون نوازند فرزند را نوازد جوان خردمند را
يكي جاي سازد بدين كشورش بدارد سزاوار اندر خورش
به آيين دهد دختري را بدوي بداردش با ناز و با آب روي
مگر كو بماند بهنزديك شاه كند كشور و بومت آرامگاه
و گر بازگردد سوي شهريار ترا بهتري باشد از روزگار
سپاسي بود نزد شاه زمين بزرگان گيتي كنند آفرين
برآسايد از كين دو كشور مگر بدين آوريد ايدرش دادگر
افراسياب كه هم از دگرگونشدن اوضاع و خصومت كاووس با قرارداد صلح انديشناك و هم از خواندن نامه سياوش و سرگذشت او سخت غمناك ميشود، مدتي در جوانب امر كنكاش و انديشه ميكند، ميفهمد كه مشاور كاردانش تدبير مؤثر انديشيده و ميزباني از سياوش وسيله خيلي خوب و كارآمدي براي حفظ صلح با ايران خواهد بود. پيران را تشويق و طرح او را ميپذيرد. زود نامهٌ پرمهري به سياوش مينويسد و ضمن ابراز تأسف از آن چه بين او و «شاه جهان » پيشآمده، از سياوش براي اقامت در توران دعوت شاهانه ميكند. نامه را بعلاوهٌ هدايايي ارزنده توسط زَنگه شاوَران براي سياوش ميفرستد. شاهزاده از مفاد نامه دلشاد ميشود ولي در عين حال، از چرخش روزگار و جلاي وطن و بخصوص دورشدن از خاندان رستم دستان دلش سخت به درد ميآيد. سرانجام رنجنامه كوتاهي به رسم وداع براي پدرش كاووس ميفرستد. بعد سران سپاه راجمع ميكند وآنها را به فرمانبرداري از سردار بهرام فراميخواند، لشكرو اموال و اسرار را بدو ميسپارد و شباهنگام با سيصد سوار گزيده به سوي مرز حيجون بهراه ميافتد:
چو خورشيد تابنده بنمود پشت هواشد سياه و زمين شد درشت
سياوخش لشكر به جيجون كشيد از آب دو ديده رخش ناپديد
از آن طرف، خبركه به توران زمين ميرسد، افراسياب سپهبد پيران را با هيأت عاليمرتبه و اسباب و وسايل شاهانه به پيشواز سياوش ميفرستد. پيران نيز به نوبه خود هزار نفر از خويشان را مأمور تدارك پذيرايي ميكند و خود با احترامات خاص و محبت فراوان از شاهزاده ايراني استقبال ميكند.
شرح به همرسيدن و رفتار و گفتار دوستانه و باشكوه دو طرف بسيار جذّاب است و بايد آن را در شاهنامه خواند. پيران سر و پاي سياوش را ميبوسد و قول ميدهد اگر او در توران بماند پيوسته به دوستي و خدمتگزارياش كوشا و با همه دارايي و نيروهاي خود پشتيبانش باشد. سياوش در پاسخ به اظهار لطف و ستايشها و عهد دوستي بستن پيران ميگويد: اي پير پاكيزهٌ راستگوي، چنين در دلم افتاده كه اگر با من پيمان دوستداري ببندي هرگز نميشكني، اگر از آمدن به اينجا برمن گزند نميرسد بگوي تا نگران نباشم و اگر بيم خطر هست آگاهم كن تا به كشور ديگر روم. پيران هم ميگويد دل بد مدار، از بابت افراسياب هم دغدغه يي نداشته باش، من هم با او خويشي دارم و هم از سران سپاه و مشاور او هستم. او اكنون با بيصبري انتظار تو را ميكشد.
سياوش از گفته هاي پيران شادمان ميشود، به اتفاق و با شتاب به سمت گنگ شهر اسب ميتازند. به كاخ پادشاه كه نزديك ميشوند، افراسياب پياده به پيشواز سياوش ميآيد:
پياده به كوي آمد افراسياب از ايوان ميانبسته و پرشتاب
سياوش چو او را پياده بديد فرود آمد از اسپ و پيشش دويد
گرفتند مر يكديگر را به بر همي بوسه دادند بر چشم و سر
ازآن پس چنين گفت افراسياب كه بد در جهان اندر آمد به خواب
ازين پس نه آشوب خيزد نه جنگ به آبشخور آيند ميش و پلنگ
به تو رام گردد زمانه كنون برآسايد از جنگ وز جوشِ خون
كنون شهر توران ترا بندهاند همه دل به مهر تو آكندهاند
سياوش برو آفرين كردسخت كه از گوهر تو مَبُرّاد بخت
سپهدار دست سياوش به دست بيامد به تخت مهي برنشست
باري، افراسياب از سياوش و همراهانش پذيرايي شاهانه ميكند. كاخي را در اختيار او ميگذارد و همه وسايل رفاه و آسايش او را فراهم ميآورد.
يك سالي ميگذرد. سياوش، به روي خوش، رفتار نيك و هنرها و توانايي ها، هر زمان بيشتر و بيشتر مورد توجه و اطمينان افراسياب قرار ميگيرد. پادشاه توران اوقات خود را، چه در ورزش و تفريحات و چه، حتّي گفت وشنودهاي جدّي مملكتي، بيشتر با شاهزاده ايراني ميگذراند. با خلق و خوي دلپذير و خصلتهاي درخشان او آشنا ميشود. از خوشرويي، خوشفكري و نيرومندي فوقالعاده او به شگفت ميآيد. مهر او در دلش خانه ميكند
سالي بدين ترتيب گذشت تا روزي كه پيران و سياوش با هم نشسته و به گفتگو پرداخته بودند، پيران سخن را به اينجا كشاند كه از یک سو شاه جز بر تو بركسی نظري ندارد، از سوي ديگر پسر كاووس هستي و بر همه هنرها چيره، پدر پير است و تو برنایی، نبايد كه از تاج كياني جدا بماني.
پس از آن گفت شهريار و گرسيوز هر كدام سه ماهرو در پس پرده دارند، من هم چهار دختر دارم كه همه بنده تواند، بزرگتر «جريره» نام دارد كه ميان خوبرويان بی نظير است، يكي را برگزين.
سياوش ميل خود را به دختر پيران نشان داد و پيران با شادي به خانه رفت تا اسباب جريره را آماده نماید.
حشمت و جاه سياوش بر درگاه افراسياب هر روز افزونتر می‌گرديد، چندي هم بدين منوال گذشت تا روزی كه پيران به سياوش گفت: "ميداني كه شاه از وجود تو سرافراز است، اگرچه دختر مرا داری به فكر كم و بيش تو هستم و سزاوار تو مي‌دانم كه از دامن شاه گوهری جویی تا بر گاه خود بيفزایی...........
به شد زنگه با نامور صد سوار گروگان ببرد از در شهريار
چو در شهر سالار تركان رسيد خروش آمد و ديدبانش بديد
چو بنشست با شاه نامه بداد سراسر سخنها برو كرد ياد
بپيچيد از آن نامه افراسياب دلش گشت پردرد و سر پر ز تاب
افراسياب با وزير خردمندش پيران به شور مينشيند كه در اين بحران چه بايد كرد و پاسخ سياوش را چه بايد داد. پيران، كه ازخبرهاي داخل ايران آگاهست و پيمانداري سياوش و حفظ صلح را ارج بسيار ميدارد، در انديشه خنثي كردن جنگطلبي كاووس و پيريزي حسن همجواري در چشماندازآيندهٌ دو كشور، فكر بكري را با پادشاه توران در ميان ميگذارد. نخست از شاهزاده ايراني تحسينها ميكند:
من ايدون شنيدم كه اندر جهان كسي نيست مانند او از مهان
به بالا و ديدار و آهستگي به فرهنگ و راي و به شايستگي
هنر با خرد نيز بيش از نژاد ز مادر چنو شاهزاده نزاد
اگر خود جز اينش نبودي هنر كه زان خون صد نامور با پدر،
برآشفت و بگذاشت تخت وكلاه همي از تو جويد بدين گونه راه
سپس طرح استراتژيك خود را پيش مي كشد. به شاه مي گويد سياوش محبوبالقلوب ايرانيان است، جوان و فرزند كاووس كه پيرست و عمرش ديري نميپايد. پس عاقلانه نيست چنين نامور بيهمتايي صرفاً از ُملك تو بگذرد و در جاي دورافتادهيي عزلت گزيند. بايد تلاش كرد به بزرگي و ارجمندي در توران بماند. از او پذيرايي شايسته مقامش صورت گيرد ، چو فرزندي مورد محبت شهريار باشد و چه بهتر كه اسباب وصلت دخترش با او و خويشاوندي با خاندان شاه ايران فراهم شود و سرزميني هم براي زندگي در اختيار سياوش قرار گيرد. مهمان نوازيها و پيوند خانوادگي، رويهم، زخمهاي ديرينه جنگ و كينه ميان دو ملت را التيام خواهد بخشيد. علاوه بر اين، اين بزرگواري نزد «بزرگان گيتي» آوازه يي بلند خواهد يافت و شاه توران را آفرين خواهند گفت:
نه نيكو نمايد ز را ه خرد كزين كشور آن نامور بگذرد
و ديگر كه كاووس شد پيرسر ز تخت آمدش روزگار گذر
سياوش جوانست و با فرّهي بدو ماند آيين تخت مهي
چنانچون نوازند فرزند را نوازد جوان خردمند را
يكي جاي سازد بدين كشورش بدارد سزاوار اندر خورش
به آيين دهد دختري را بدوي بداردش با ناز و با آب روي
مگر كو بماند بهنزديك شاه كند كشور و بومت آرامگاه
و گر بازگردد سوي شهريار ترا بهتري باشد از روزگار
سپاسي بود نزد شاه زمين بزرگان گيتي كنند آفرين
برآسايد از كين دو كشور مگر بدين آوريد ايدرش دادگر
افراسياب كه هم از دگرگونشدن اوضاع و خصومت كاووس با قرارداد صلح انديشناك و هم از خواندن نامه سياوش و سرگذشت او سخت غمناك ميشود، مدتي در جوانب امر كنكاش و انديشه ميكند، ميفهمد كه مشاور كاردانش تدبير مؤثر انديشيده و ميزباني از سياوش وسيله خيلي خوب و كارآمدي براي حفظ صلح با ايران خواهد بود. پيران را تشويق و طرح او را ميپذيرد. زود نامهٌ پرمهري به سياوش مينويسد و ضمن ابراز تأسف از آن چه بين او و «شاه جهان » پيشآمده، از سياوش براي اقامت در توران دعوت شاهانه ميكند. نامه را بعلاوهٌ هدايايي ارزنده توسط زَنگه شاوَران براي سياوش ميفرستد. شاهزاده از مفاد نامه دلشاد ميشود ولي در عين حال، از چرخش روزگار و جلاي وطن و بخصوص دورشدن از خاندان رستم دستان دلش سخت به درد ميآيد. سرانجام رنجنامه كوتاهي به رسم وداع براي پدرش كاووس ميفرستد. بعد سران سپاه راجمع ميكند وآنها را به فرمانبرداري از سردار بهرام فراميخواند، لشكرو اموال و اسرار را بدو ميسپارد و شباهنگام با سيصد سوار گزيده به سوي مرز حيجون بهراه ميافتد:
چو خورشيد تابنده بنمود پشت هواشد سياه و زمين شد درشت
سياوخش لشكر به جيجون كشيد از آب دو ديده رخش ناپديد
از آن طرف، خبركه به توران زمين ميرسد، افراسياب سپهبد پيران را با هيأت عاليمرتبه و اسباب و وسايل شاهانه به پيشواز سياوش ميفرستد. پيران نيز به نوبه خود هزار نفر از خويشان را مأمور تدارك پذيرايي ميكند و خود با احترامات خاص و محبت فراوان از شاهزاده ايراني استقبال ميكند.
شرح به همرسيدن و رفتار و گفتار دوستانه و باشكوه دو طرف بسيار جذّاب است و بايد آن را در شاهنامه خواند. پيران سر و پاي سياوش را ميبوسد و قول ميدهد اگر او در توران بماند پيوسته به دوستي و خدمتگزارياش كوشا و با همه دارايي و نيروهاي خود پشتيبانش باشد. سياوش در پاسخ به اظهار لطف و ستايشها و عهد دوستي بستن پيران ميگويد: اي پير پاكيزهٌ راستگوي، چنين در دلم افتاده كه اگر با من پيمان دوستداري ببندي هرگز نميشكني، اگر از آمدن به اينجا برمن گزند نميرسد بگوي تا نگران نباشم و اگر بيم خطر هست آگاهم كن تا به كشور ديگر روم. پيران هم ميگويد دل بد مدار، از بابت افراسياب هم دغدغه يي نداشته باش، من هم با او خويشي دارم و هم از سران سپاه و مشاور او هستم. او اكنون با بيصبري انتظار تو را ميكشد.
سياوش از گفته هاي پيران شادمان ميشود، به اتفاق و با شتاب به سمت گنگ شهر اسب ميتازند. به كاخ پادشاه كه نزديك ميشوند، افراسياب پياده به پيشواز سياوش ميآيد:
پياده به كوي آمد افراسياب از ايوان ميانبسته و پرشتاب
سياوش چو او را پياده بديد فرود آمد از اسپ و پيشش دويد
گرفتند مر يكديگر را به بر همي بوسه دادند بر چشم و سر
ازآن پس چنين گفت افراسياب كه بد در جهان اندر آمد به خواب
ازين پس نه آشوب خيزد نه جنگ به آبشخور آيند ميش و پلنگ
به تو رام گردد زمانه كنون برآسايد از جنگ وز جوشِ خون
كنون شهر توران ترا بندهاند همه دل به مهر تو آكندهاند
سياوش برو آفرين كردسخت كه از گوهر تو مَبُرّاد بخت
سپهدار دست سياوش به دست بيامد به تخت مهي برنشست
باري، افراسياب از سياوش و همراهانش پذيرايي شاهانه ميكند. كاخي را در اختيار او ميگذارد و همه وسايل رفاه و آسايش او را فراهم ميآورد.
يك سالي ميگذرد. سياوش، به روي خوش، رفتار نيك و هنرها و توانايي ها، هر زمان بيشتر و بيشتر مورد توجه و اطمينان افراسياب قرار ميگيرد. پادشاه توران اوقات خود را، چه در ورزش و تفريحات و چه، حتّي گفت وشنودهاي جدّي مملكتي، بيشتر با شاهزاده ايراني ميگذراند. با خلق و خوي دلپذير و خصلتهاي درخشان او آشنا ميشود. از خوشرويي، خوشفكري و نيرومندي فوقالعاده او به شگفت ميآيد. مهر او در دلش خانه ميكند
سالي بدين ترتيب گذشت تا روزي كه پيران و سياوش با هم نشسته و به گفتگو پرداخته بودند، پيران سخن را به اينجا كشاند كه از یک سو شاه جز بر تو بركسی نظري ندارد، از سوي ديگر پسر كاووس هستي و بر همه هنرها چيره، پدر پير است و تو برنایی، نبايد كه از تاج كياني جدا بماني.
پس از آن گفت شهريار و گرسيوز هر كدام سه ماهرو در پس پرده دارند، من هم چهار دختر دارم كه همه بنده تواند، بزرگتر «جريره» نام دارد كه ميان خوبرويان بی نظير است، يكي را برگزين.
سياوش ميل خود را به دختر پيران نشان داد و پيران با شادي به خانه رفت تا اسباب جريره را آماده نماید.
حشمت و جاه سياوش بر درگاه افراسياب هر روز افزونتر می‌گرديد، چندي هم بدين منوال گذشت تا روزی كه پيران به سياوش گفت: "ميداني كه شاه از وجود تو سرافراز است، اگرچه دختر مرا داری به فكر كم و بيش تو هستم و سزاوار تو مي‌دانم كه از دامن شاه گوهری جویی تا بر گاه خود بيفزایی...........
تبریک میگم تا امروز شما یک پنجم شاهنامه را خوندید.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر